7.9-rasm. Tormoz kameralari shtoki yo‘lini sozlash
Ular orasidagi tirqish juda kam qiymatga ega bo‘lishi, lekin barabanning
erkin aylanishini ta’minlashi lozim. Mashinalarning yurish qismiga TXK va
ta’mirlash. Yurish qismi ramalar, o‘qlar va g‘ildirak osmalaridan iborat
bo‘lib, ularning nosozligi mashina harakatlanishida shovqin, tebranish,
g‘ichirlash va siltanish kabi nohush holatlarni keltirib chiqaradi, natijada
haydovchi va yo‘lovchilarning toliqishi va mashinada tashiladigan yukning
sifati pasayadi.
7.10-rasm. Qoplamani tormoz kolodkasiga elimlash moslamasi:
1-ushlagich; 2-chegaralovchi halqa; 3-vint; 4-chegaralagich; 5-tormoz
kolodkasi; 6-qizdirgich
93
Yurish qismidagi asosiy nosozliklar, asosan, mashinaning eng yuqori yuk
ko‘taruvchanligidan ortiqcha yuklanish bilan ishlatilganda, shuningdek, shakl
berilmagan yo‘llarning og‘ir sharoitlarida ishlatilganda yuzaga keladi. Rama
qoldiq deformatsiya olib egiladi, unda yoriqlar paydo bo‘ladi, parchin-mixli
birikmalar bo‘shashadi, motor va transmissiya agregatlarining o‘zaro to‘g‘ri
joylashuvi buziladi. Oldingi ko‘prik nosozliklariga gupchak podshipniklari
tarangligining buzilishi, ko‘prik balkasi va burilish richaglarining egilishi,
shkvorenni o‘rnatish teshigining, shkvoren va uning vtulkasining, buriluvchi
sapfalar podshipniklarini o‘rnatish teshigining eyilishi misol bo‘ladi. Oldingi
ko‘prik
detallarining eyilishi g‘ildiraklar o‘rnatish burchaklarining
buzilishiga, shinalarning bir tomonlama eyilishiga va mashinani boshqarishni
qiyinlashuviga olib keladi.
Yurish qismining ko‘rsatib o‘tilgan nosozliklari mashinaning to‘g‘ri
chiziqli harakatdan o‘ngga yoki chapga toyishi, katta tezlikda harakatlanishda
oldingi boshqariluvchi g‘ildiraklarning ta’siri, mashinaning bir tomonga
qiyshayishi, harakatlanish paytida osma atrofidagi taqillashlar va tebranishlar
oqibatida yuzaga keladi. Yurish qismining agregatlari va uzellaridagi
nosozliklar qisman KXK paytida aniqlanadi.
Yurish qismiga TXK. 1-TXK ning ish hajmiga amortizatorlar, oldingi va
orqa osmalarning holati hamda mahkamlanishini tekshirish, g‘ildirak
gupchagi podshipniklaridagi va buriluvchi sapfa shkvorenlaridagi lyuftlarni
o‘lchash, shuningdek, ramani va oldingi o‘q to‘sinining holatini baholash
kiradi. Moylash xaritasiga mos ravishda, grafik bo‘yicha, buriluvchi sapfa
shkvorenlarining sharnirli tayanchlari yoki podshipniklari moylanadi.
Shinalar holati va ulardagi havo bosimi tekshiriladi, zarur bo‘lsa me’yoriga
keltiriladi.
2-TXK da yuqorida aytib o‘tilgan ishlarga qo‘shimcha ravishda oldingi va
orqa ko‘priklarning to‘g‘ri o‘rnatilganligi, oldingi g‘ildiraklarni o‘rnatish
burchaklari tekshiriladi hamda zarur bo‘lsa rostlanadi, oldingi va orqa
ressoralarning
barmoqlari,
uzangisimon
tortqilari
hamda
xomutlari,
94
amortizatorlar
va
ressora
yostiqchalari
mahkamlanadi,
g‘ildirak
podshipniklariga minimal tirqishlar qo‘yiladi.
Rama va osmalarga texnik xizmat ko‘rsatish. Ramani ko‘rikdan o‘tkazib,
uning geometrik shakli va o‘lchamlaridagi o‘zgarishlar, darzlar mavjudligi,
lonjeronlar va ko‘ndalang to‘sinlar egilganligi, ressora, ressoraostligi va
amortizatorlar kronshteynlarining ramaga mahkamlanishi tekshiriladi.
Ramaning geometrik shaklini, uning kengligini lonjeronlarning tashqi
tekisligi bo‘yicha oldindan va orqadan o‘lchab ko‘rish orqali tekshirish
mumkin. Rama kengligidagi farq GAZ mashinalari uchun 4 mm dan
ortmasligi lozim. Rama lonjeronlarining boshlang‘ich holatga nisbatan
surilishini ramadagi ko‘ndalang to‘sinlar orasidagi diagonallarni ayrim
uchastkalarda o‘lchab ko‘rib aniqlash mumkin. Har bir uchastka diagonallari
uzunligi bir xil bo‘lishi kerak. Minimal chetga chiqishlar 5 mm dan ko‘p
bo‘lmasligiga ruxsat etiladi.
Ko‘priklarning o‘zaro vaziyati, oldingi va orqa ko‘priklar o‘qlari
orasidagi masofa o‘ng hamda chap tomondan o‘lchab ko‘rib aniqlanadi.
O‘lchangan masofalarning bir-biridan farq qilishiga ruxsat etilmaydi. Agar
rama holatini tekshirishda uning konstruksiyasida jiddiy nosozliklar yoki
bazaviy o‘lchamlarda ruxsat etilgan qiymatlardan chetga chiqishlar aniqlansa,
u holda mashina mukammal ta’mirlashga jo‘natiladi.
Osmalar holati, texnik xizmat ko‘rsatish chog‘ida tashqi ko‘rikdan
o‘tkazilib, ularning mahkamlanishi esa kuch qo‘yish orqali tekshiriladi.
Ressoraning singan yoki darz ketgan listlari(varaqlari) aniqlanadi. Ressoralar
ko‘zga ko‘rinadigan darajada bo‘ylama siljishga ega bo‘lmasligi kerak.
Bunday holat markaziy boltning kesilishi oqibatida sodir bo‘lishi mumkin.
Ressoralarning ishonchli mahkamlanishini tekshirishda alohida e’tiborni
uzangisimon tortqi gaykalarining qanday tortilganligiga hamda ressorani
sharnirli mahkamlaydigan vtulkalardagi eyilishlarning bor-yo‘qligiga qaratish
lozim. Agar ressoraning bir uchi rezina yostiqchalarga mahkamlangan b o‘lsa,
yostiqchalarning butunligi va ularning tayanchda to‘g‘ri joylashganligi
95
tekshiriladi. Ressoraning uzangisimon tortqilari va xomutlaridagi gaykalarni
bir tekisda, avval oldingilari(mashinaning harakatlanishi bo‘yicha), so‘ng
keyingilari tortib qo‘yiladi.
Ressoralarning elastikligi ularning erkin holatdagi yoysimonligi b o‘yicha
tekshiriladi. Bu ko‘rsatkichni ressora uchlari orasida ip tortib va ipdan
egilgan o‘zak listning o‘rtasigacha bo‘lgan tik masofani o‘lchab aniqlash
mumkin. Mashina osmalaridagi ressoralarning yoysimonligi bir-biridan
bo‘yicha 10 mm dan ko‘p farq qilmasligi kerak. Mashina harakatlanganda
ressoralarda g‘ichirlashlar, shuningdek, listlarda zanglar paydo bo‘lsa, ularni
kirlardan tozalash, kerosinda yuvish va grafit bilan moylash lozim bo‘ladi.
Amortizatorlarga texnik xizmat ko‘rsatish ularning mahkamlanishini
tekshirish, eyilgan rezina vtulkalarini o‘z vaqtida almashtirish, jipsltgini
nazorat qilishdan iborat bo‘ladi. Agar amortizator o‘z xossalarini yo‘qotgan
va sirtida suyuqlik oqqan bo‘lsa, ta’mirlanadi, sinovdan o‘tkaziladi, so‘ng
mashinaga o‘rnatiladi. Mashina gupchagi podshipniklarini sozlash tormoz
barabanini erkin holda aylanishi vaqtida bajariladi. Gupchakning sozlovchi
gaykasini oxirigacha, buragich yordamida tortiladi va MAN mashinalarida
1
5 aylanishga orqaga aylantiriladi, MAN mashinalarida esa eng yaqin shplint
o‘rnatuvchi teshikkacha orqaga buraladi. Podshipniklarning va gupchakning
ichki qismi surkov moyi bilan to‘ldiriladi va gupchak qalpog‘i o‘rnatiladi.
Shkvoren birikmasining eyilishi T1 asbobi yordamida aniqlanadi. Asbob
indikatori mashinaning oldingi ko‘prigiga o‘rnatiladi. G‘ildirak osib qo‘yiladi
va indikatorning o‘lchash sterjeni tayanch tormoz diskining pastki qismiga
keltiriladi. Agar shkvoren birikmasida eyilish bo‘lsa, g‘ildirak tushirilganda
indikator uning kattaligini ko‘rsatadi. Birikmadagi tirqish 1,5 mm gacha
bo‘lsa, mashina foydalanishga yaroqli deb hisoblanadi.
Oldingi ko‘priklar maxsus jihozlar yoki tagliklarda bo‘laklarga ajratiladi.
Shkvorenlar, uning barmoqlari, tashqi va ichki podshipniklarini echish uchun
maxsus echgichlardan foydalaniladi. Eyilgan podshipniklar va rul tortqilari
sharnirlari yangisiga almashtiriladi. Oldingi ko‘prik balkasi egilganligini
96
maxsus moslamalar, shablonlar, lineykalar va burchak o‘lchagichlar
yordamida aniqlanadi. Eyilgan shkvoren vtulkalari yangisiga, avval
vtulkaning bir tomoni, keyin esa ikkinchi tomoni almashtiriladi. Almashtirish
vaqtida o‘rnida qolgan vtulka o‘rnatilayotgan vtulka uchun markazlovchi
rolini o‘ynaydi. Oldingi ko‘prik nosozliklarining eng ko‘p uchraydigani -
g‘ildirak o‘rnatish burchaklarining buzilishidir. Tuzilishi jihatidan yuk
mashinalari va avtobuslar uchun faqat yaqinlashuv burchagi, engil mashinalar
uchun g‘ildirakning og‘ish burchagi, shkvorenning bo‘ylama og‘ishi, burilish
burchaklarining bir-biriga monandligi va yaqinlashuvi sozlanadi. Keltirilgan
ketma-ketlik texnologik zaruriy hisoblanadi. Bu ketma-ketlikka rioya
qilmaslik avval sozlangan burchakning buzilishiga olib keladi.
Yuk mashinalarida g‘ildiraklarning og‘ish burchagi hamda shkvorenning
bo‘ylama og‘ish burchagining buzilishi balkaning deformatsiyasi hisobiga
o‘zgaradi. Agar balkani to‘g‘rilashning imkoni bo‘lmasa, uni yangisiga
almashtiriladi. Hozirda ishlab chiqarilayotgan oldingi osmasi ikkita richagdan
iborat bo‘lgan engil mashina g‘ildiraklarining og‘ish burchagi yuqorigi yoki
pastki richagni siljitish yo‘li bilan sozlanadi. Buning uchun har bir qotirish
bolti tagiga bir xilda g‘istirmalar qo‘yiladi (yoki olinadi).
Shkvorenning bo‘ylama og‘ish burchagi richag o‘qlarini gorizontal
tekislikda burash hisobiga sozlanadi. Buning uchun sozlash tiqinlarini bir
bolt tagidan olib ikkinchisiga qo‘yiladi. Tiqinlarni o‘zgartirish soni
sozlanuvchi burchakka bog‘liqdir.
Mashina boshqarish g‘ildiraklarining o‘rnatilish burchaklarini me’yorida
bo‘lishi, uning ravon yurishini, engil boshqarilishini, shinaning kam
eyilishini va tebranishga qarshiligini, yonilg‘i sarfining kamayishini
ta’minlaydi.
Zamonaviy
yuk
mashinalarida
oldingi
g‘ildiraklarning
o‘rnatilish
burchaklaridan yaqinlashuv burchaklarigina sozlanadi. Sozlash ishlari K-463
turidagi teleskopik o‘lchagich yoki boshqa jihozlarda amalga oshirilishi mumkin.
Quyida teleskopik o‘lchagichning (7.12-rasm) tuzilishi keltirilgan.
|
