7.11-rasm. Boshqarish g‘ildiraklari-ning o‘rnatish burchaklari:
a-burilish ustinining bo‘ylama og‘ish burchagi, b-g‘ildirakning og‘ish
burchagi, d-burilish ustinining ko‘ndalang og‘ish burchagi, A, B-yaqinlashuv
o‘lchami kattaligini aniqlovchi o‘lchamlar, D-rul tortqilari sharnirlari
orasidagi masofa
O‘lchagichning tayanchli-7 harakatlanuvchi uchi-6 mashinaning oldingi
g‘ildiraklari koleyasi kattaligiga qarab suriladi va qotirgich-5 bilan
mahkamlanadi. Chizg‘ichning ikki uchiga qotirilgan zanjirlar-8 o‘lchagichni
ikkala tomonini poldan bir hil balandlikda o‘rnatishni ta’minlaydi.
7.12-rasm. K-463 turidagi teleskopik o‘lchagich
98
Yaqinlashuv buchagini sozlash yon tortqilarning uzunligini o‘zgartirish bilan
bajariladi (7.3 rasm). Shaklda yaqinlashuv burchagini sozlash uchun tortqining
uzunligini o‘zgartirilishi keltirilgan. Buning uchun 3-xomutning 1-gaykasi
bo‘shatiladi va sozlovchi trubka buragich yordamida kerakli o‘lchamni hosil
qilguncha buraladi.
Oldingi ko‘prik birikmalarini diagnostikalash va sozlash ishlari 1-TXK,
2-TXK, SXK yoki JT davrida bajariladi. Ishlash jarayonida eng k o‘p
ediriladigan oldingi ko‘prik detallaridan shkvoren va burash mushti vtulkasi
hisoblanadi. Diagnostikalash natijalariga ko‘ra bu detallar yangisiga yoki
ta’mirlanganiga almashtiriladi.
Oldingi ko‘prigi etaklovchi zamonaviy mashinalarda g‘ildiraklarning
og‘ish va kronshteynning o‘rnatish burchaklari me’yoridan farq qilsa,
kronshteyn yangisiga almashtiriladi. Burilish burchaklarining bir-biriga
monandligi tortqilardan birini qisqartirish, ikkinchisini uzaytirish hisobiga
sozlanadi. Bu shartni bajarmaslik yaqinlashuv burchagining o‘zgarishiga olib
keladi. G‘ildirakning yaqinlashuv burchagini to‘g‘ri sozlash eng muhim
hisoblanib, uning me’yorida bo‘lmasligi shina protektorini juda tez va notekis
eyilishiga olib keladi.
7.13-rasm. Yaqinlashuv burchagini sozlash
99
Hulosa qilib aytganda, 1-TXK vaqtida rul boshqarmasi va oldingi o‘q
bo‘yicha rul chambaragining lyufti, rul tortqilari sharnirlari, g‘ildirak
gupchagi
podshipniklari,
gidrokuchaytirgichli
tizim
jipsligi,
sharli
barmoqlarning qotirilganligi, soshka, buriluvchi sapfa richaglari va shkvoren
holati tekshiriladi. 2-TXK da 1-TXK ni hisobga olgan holda oldingi o‘q
balkasi va oldingi g‘ildirak o‘rnatish burchaklarining to‘g‘ri o‘rnatilganligi,
g‘ildiraklarning muvozanatsizligi, rul boshqarmasi kardan valining va barcha
birikma hamda detallarning qotirilganligi tekshiriladi. Mashinaning elektr
jihozlariga TXK va ta’mirlash. Benzinda ishlovchi va dizel mashinalarning
elektr jihozlari nosozliklarini bartaraf etish TXK va JT ish hajmining
11
17% ni tashkil etadi. Eng asosiy nosozliklar akkumulyator batareyasi,
kuchlanishni sozlagich bilan generator va starterga to‘g‘ri keladi. Bundan
tashqari yoritish va ogohlantiruv jihozlarini tekshirish hamda sozlashga
alohida e’tibor berish zarur.
Akkumulyator
batareyalarining
nosozliklari.
Bunga
bankalardagi
kuchlanishning pasayishi, sulfatlanish va qisqa tutashishlar misol bo‘la oladi.
Sulfatlanish nosozliklarning eng qiyin bartaraf etiladigani b o‘lib, u
plastinka yuzalarini yirik Pb
2
SO
4
kristallari bilan qoplanishi natijasida sodir
bo‘ladi (akkumulyator batareyalari ko‘p saqlanganda, elektrolit zichligi
yuqori bo‘lganda, starter bilan ko‘p qo‘shilganda). Sulfatlanish kam tok
kuchida (akkumulyatorlar sig‘imining 0,04 ga to‘g‘ri keluvchi) uzluksiz
kuchlanish berish(zaryadlash) bilan bartaraf etiladi. Qisqa tutatish
plastinkalardan aktiv massalarning to‘kilishi natijasida sodir bo‘ladi.
Akkumulyator batareyalarini diagnostikalash. Sirtning jipsligi, elektrolit
sathi va zichligi, qarshilik bilan kuchlanishni tekshirishdan iborat. Elektrolit
sathini me’yoriga keltirish uchun distillangan suv quyiladi. Elektrolit zichligi
areometr yordamida tekshiriladi va farq 0,01g
sm
3
dan oshmasligi kerak.
O‘zbekiston sharoitida akkumulyator batareyalaridagi elektrolit zichligi 1,25
g
sm
3
bo‘lishi kerak.
100
Akkumulyator batareyasini yuklama vilkasi bilan tekshirish, uning
qizigan motorni yurgazish tartibiga mos kelgan zaryadsizlanish holatini
aniqlashga imkon beradi.
Yuklama vilkasi yordamida zaryadlanganlik darajasini aniqlashda
voltmetr ko‘rsatkichi quyida keltirilgan ma’lumotlarga mos tushishi lozim:
Soz akkumulyator batareyasining kuchlanishi yuklama vilka bilan
tekshirilganda kamida 5 sekund davomida o‘zgarmasligi keraq Akkumulyator
batareyasi qopqog‘idagi teshiklar tiqinlar bilan berkitilgan bo‘lishi lozim.
Elektrolitning zichligi 1,2 g
sm
3
dan kam bo‘lgan akkumulyatorlarni yuklama
vilkasida tekshirish tavsiya etilmaydi.
Elektrolit
zichligining
0,01g
sm
3
ga
kamayishi
akkumulyator
batareyasining
6%
zaryadsizlanganligini
ko‘rsatadi
Batareyaning
zaryadsizlanishi yozda kamida 50% ni, qishda 25% ni tashkil etsa, uni
zaryadlash kerak.
Akkumulyator batareyasi uch oyda bir marta batareya haqiqiy sig‘imining
1
10 dan 1
13 gacha tok kuchi bilan zaryadlanadi.
jadval -7.1.
Akkumulyator-
ning kuchlanishi,
V
1,7
1,8
1,6
1,7
1,5
1,4
1,4
1,5
1,3
1,4
Zaryadlanganlik
darajasi, foiz
100
75
50
25
0
Batareyalarni zaryadlash ikki usul bilan:
- doimiy tok kuchi bilan;
- doimiy kuchlanish bilan zaryadlanadi.
Birinchi usulda, batareyani zaryadlash tarmog‘iga ketma-ket guruhlab
kuchlanishlar reostati orqali ulanadi. Batareya ikki bosqichda zaryadlanib,
birinchi bosqichda zaryadlash, batareyaning bitta elementidagi kuchlanish
2,4V ga etguncha, ikkinchi bosqichda esa, tok kuchi 50 % ga kamayguncha
bajariladi. Bu usulning kamchiligi shuki, zaryadlash 10
15 soat davom etadi
101
hamda ulanadigan batareyalar bir xil sig‘imda bo‘lishi va tok kuchi har
soatda nazorat qilib turilishi zarur.
Ikkinchi usulda, doimiy kuchlanish bilan har xil sig‘imdagi va har xil
darajada zaryadlanadigan batareyalarni zaryadlash mumkin. Batareyalarning
bir xil kuchlanishdagilari guruhlarga ajratiladi va zaryadlash qisqa vaqt
davom etadi hamda tok kuchi rostlab turilishi zarur. Shuningdek,
zaryadlashni bevosita mashinaning o‘zida bajarish ham mumkin. Zaryadlash
jarayonining jadallashishi katta tok kuchi(50A) hisobiga olib boriladi. ATK
larda qo‘llaniladigan to‘g‘rilagichlar (vipry + - amitellar VAS-111, VSA-5 va
h.k.) kuchlanish 80V gacha va tok kuchi 12A bo‘lishini ta’minlaydi.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan (NEKSIYA, TIKO va DAMAS
mashinalariga qo‘yilayotgan) 12V35AH va 12V55AH (MF) akkumulyator
batareyalarida mahsus indikatorlar bo‘lib, ular akkumulyatorni me’yoriy
(yashil rang), zaryadtalab (qora rang) va elektr zaryadlash yoki unga
elektrolit quyish zarurligini aniqlash mumkin.
Akkumulyator batareyasini joriy ta’mirlashdan oldin uning tashqi sirti
3
5 foizli kalsiy sodasining qaynoq eritmasi bilan yungli cho‘tkada
yuviladi. Batareya yuvilgandan keyin sovuq suv bilan chayib tashlab, quruq
latta bilan artiladi. Batareyaning kislotaga chidamli mumli(mastika) sirtining
yoriqlari, jips bo‘lmagan joylari elektrolitning sizib chiqishi va sachrashi
orqali aniqlanadi. Bunday nuqsonlar akkumlyatorlar batareyasini qismlarga
ajratmay turib bartaraf etiladi. Shu yoriq joylari(90
120
burchak ostida)
qizdirilgan iskana bilan o‘yib ko‘chirib olinadi, so‘ngra shu joylarga qaynoq,
suyultirilgan mum quyiladi. Ta’mirlash oldidan qismlarga ajratmay turib,
batareyaning haqiqiy sig‘imidagi tok 1
20
1
15 nisbatdagi qiymatida,
kuchlanishni 1,5V ga pasayguncha zaryadsizlantiriladi. So‘ngra elektrolit
sopol vanna yoki shisha idishlarga quyib qo‘yilib, batareya distillangan suv
bilan yuvib yuboriladi. Shundan so‘ng, barmoqsimon freza yoki diametri 18
mm li parma yordamida parmalab, ulagich(peremichka) chiqarib olinadi va
102
qopqoqdagi kislotaga chidamli mum qobig‘i elektrda qizdirilgan kurakchalar
yordamida ko‘chirib tashlanadi.
Batareyaning mumdan tozalangan qopqog‘i echgich yordamida echib
olinadi. Plastinaning yaxlit bloklari bakdan maxsus ushlagich (yoki ombir-
ushlagich) yordamida chiqarib olinadi. Bloklarning nosoz majmuasi bakdan
(peremichkani echmay turib, batareyani qo‘zg‘atmay ushlab turib), qisib
ushlagich(yoki ombir-ushlagich) yordamida chiqarib olinadi.
Qismlarga ajratilgan batareya kislotaga chidamli vannaga solib yuvila di.
Nosoz separator va plastinalar (qulog‘i kavsharlangan joyidan eritib)
baretkalardan ajratib olinadi. Bak jipsligi unga qaynoq suv quyib va uning
sizib chiqishiga razm solib yoki elektr o‘tkazuvchanligini sinab tekshiriladi.
Buning uchun bakka elektrolitning suvdagi kuchsiz eritmasi quyiladi va
yaxshi aralashtirilib, sinab bo‘lingandan so‘ng, vannaga to‘kib yuboriladi.
Vannada va bak ichida elektrodlar joylashib, ulardan voltmetr orqali
127
220 V kuchlanishli tok o‘tkaziladi. Bak jips bo‘lsa, voltmetr strelkasi
«0» holatidan siljimaydi. Urilgan, yorilgan hamda turli ko‘rinishlarda
shikastlangan baklar ta’mirlanadi yoki almashtiriladi. Yig‘ilgan plastinkalar
blokida qisqa tutashuvlar sodir bo‘lishi yoki bo‘lmasligi bakning alohida
joyiga o‘rnatib qo‘yilgan voltmetr orqali tekshiriladi. Bunday paytda qopqoq
asbest yoki rezina chilvir bilan jips mahkamlanadi va bu sirtga erigan mum
quyiladi. Yig‘ilgan batareyaga me’yordagi zichlikda elektrolit quyilib
(25
30
S haroratgacha sovutib) 4
5 soat ushlab turilgandan so‘ng,
zaryadlanadi.
Generator va rele sozlagich - hozirgi zamonaviy mashinalarda generator
va rele-sozlagichlarning o‘zgaruvchan tokda ishlaydiganlari qo‘llaniladi.
Generator nosozliklariga kollektorning ifloslanishi, cho‘tkalarning
eyilishi, cho‘tka ushlagich prujinalarining sinishi, sim chulg‘amlarining
uzilishi, chulg‘amlar orasidagi qisqa tutashish, yakorni massa bilan qisqa
tutashishi, yakor sim chulg‘amlarini uzilishi, tasmaning bo‘shashishi yoki
uzilishlari kiradi.
103
O‘zgaruvchan tokli generator va sozlagich relelarni diagnostikalashda
uning hosil qilayotgan kuchlanishi kattaligi va holati tekshiriladi. Kuchlanish
hamma iste’molchilar ulanganda, 12V dan kam bo‘lmasligi kerak. Benzinli
motorlardagi me’yoriy ishlayotgan generatorda hosil bo‘ladigan kuchlanish
o‘zgarishi 1
1,2 V dan oshmaydi. Ishdan chiqqan diodning kuchlanishni
to‘g‘rilash xususiyati kamayib, kuchlanish 2,5
3V ga oshadi. Bunda
voltmetr ko‘rsatayotgan kuchlanishning o‘rtacha miqdori o‘zgarmaydi, ammo
akkumulyator va boshqa elektr jihozlarining ishlash muddati me’yoridan
qisqaradi. Ko‘rsatilgan nosozlik ossillogramma orqali oson aniqlanadi.
O‘zgaruvchan tok generatorida mexanik va elektr turkumidagi nosozliklar
bo‘lishi mumkin. Mexanik nosozlik: rotor valining eyilishi, shponka
uyasining kengayishi, podshipnikning eyilishi va gayka rezbasining
shikastlanishi va boshqalar. Ular ko‘zdan kechirish va bo‘laklarga ajratish
yo‘li bilan aniqlanadi. Ko‘rsatilgan nosozliklar elektrotexnik va tokarlik
ustaxonalarida bartaraf etiladi. Eng ko‘p uchraydigan nosozliklar cho‘tkaning
eyilib ketishi va uni ushlab turuvchi prujinaning elastikligi kamayishi
hisoblanadi. Bu nosozliklar detallarni almashtirish yo‘li bilan bartaraf etiladi.
Starterning ishlash jarayonida uchraydigan nosozliklar natijasida motorni
o‘t oldirib bo‘lmaydi. Bu, o‘z navbatida mashina ishga yaroqsiz, degan so‘z.
Starterning asosiy nosozliklari. Ularga kuyidagilar kiradi: kollektorning
ifloslanishi va kuyishi, cho‘tkaning eyilishi va osilib qolishi, cho‘tka
simining uzilib qolishi, erkin yurish muftasining qadalib qolishi yoki
shataksirashi, yakor chulg‘amining sochilib ketishi, tortish relesidagi starter
ulash kontaktlarining kuyishi, tortuvchi vintlar bilan mahkamlangan
qopqoqning bo‘shab qolishi, cho‘tkatutkichning izolyasiyali shaybalari va
plastinalarining kuyishi, elektromagnitning g‘altagi vtulkasida tortish relesi
yakorining
qadalib
qolishi,
podshipniklarning
eyilishi,
yakor
vali
yuritmasining qadalib qolishi, tortish relesi chulg‘amlarining uzilishi, bufer
prujinasining kuchsizlanishi, uyg‘otish chulg‘ami yoki yakorning «massa»
104
bilan qisqa tutashuvi, kollektor plastinalari orasidagi tutashuv, starter
ishlayotgan paytda chiqadigan o‘ziga xos shovqinlar va h.k.
Texnik xizmat ko‘rsatish. Starterlarga texnik xizmat ko‘rsatishda, avvalo,
starter zanjiridagi simlar va klemmalarning holati, so‘ngra starter cho‘tkalari
hamda kollektorning holati tekshiriladi. Kollektorning ishchi yuzasi k o‘p
kuymagan va silliq bo‘lishi lozim. Ishchi yuza kirlangan bo‘lsa, benzin bilan
namlangan toza lattada artiladi. Agar kuyish izini va kirlarni tozalashga
erishilmasa, u holda kollektorni mayin oynasimon (donadorligi 80
100
bo‘lgan) jilvir bilan tozalash kerak. Cho‘tkalar cho‘tkatutkichda tiqilmay,
erkin siljishi hamda ko‘p eyilmagan bo‘lishi lozim.
Starter relesidagi kontaktlarning holati tekshiriladi, kontakt yuzasi
changdan tozalanadi. Kontaktlar birmuncha kuygan bo‘lsa, ularni mayin
oynasimon jilvir yoki mayin tishli tekis egov bilan tozalanadi. Agar kontakt
boltlarining kontakt diski bilan tutashadigan joylarida eyilish katta bo‘lsa,
ularni 180°S ga burish lozim. Motordan echib olingan starterni salt ishlashda
va to‘la tormozlanish tartibida tekshiriladi. Salt ishlash tartibida, starter
iste’mol qilayotgan tok miqdori va aylanishlar chastotasi tekshiriladi. To‘la
tormozlanish tartibida iste’mol toki, kuchlanish va tormozlash momenti
o‘lchanadi. Ushbu tartibda starterni ulash davomiyligi 5 soniyadan oshmaydi.
Starter shesternyasining o‘q bo‘yicha harakatlanishini tekshirish va
rostlashda akkumulyator batareyasining musbat klemmasini starter relesi
chulg‘amining chiqarish klemmasiga, manfiy klemmasini esa starter
korpusiga(«massaga») ulanadi. Bunda rele yakori tortiladi va shesternyani
suradi. Shesternyaning yon qismi bilan tirak xalka orasidagi tirqish meta ll
chizg‘ich yordamida o‘lchanadi. Changlardan tozalash uchun starter havo
bilan purkaladi. Starterning ichki bo‘shlig‘i kuchli ifloslanganda esa uni
qismlarga ajratib tozalash zarur.
Starter qopqog‘ini va yuritmasini kirlardan kerosinda namlangan latta
yordamida tozalanadi. Ularni kerosinli vannaga botirib yuvish ta’qiqlanadi, chunki
erkin yurish muftasi yuritmasidagi va bronzagrafitli g‘ovak sirpanish
105
podshipniklaridagi moylar yuvilib ketishi mumkin. Yuritma harakatlanadigan
starter vali SIATIM-201 yoki SIATIM-202 moyi bilan moylanadi. Mashinani
qishda ishlashga tayyorlashda (MXKda), yurgazish isitkichini, shuningdek,
motorni yurgazishga ko‘maklashuvchi boshqa yordamchi vositalarning holati va
ishlashi tekshiriladi.
Yoritish va ogohlantirish anjomlari nosozliklarining kelib chiqishi
lampochkalarning kuyishi, uzgich-ulagichlarning ishdan chiqishi natijasida
ro‘y beradi. Eng asosiy qiyinchilik - faralarning nosozligini aniqlashdan
iborat. Yaqinni yoritish chiroqlari 30 m, uzoq yoritish chiroqlari 100 m
masofani yoritishi kerak. Burilish chiroqlarining o‘chib yonish chastotasi
1,5
0,5 Gs ni tashkil qilishi kerak.
Yoritgichlar maxsus postlarda, ekran yoki jihozlar yordamida sozlanadi:
1. Farani ekran yordamida sozlash. Fara nurlarini rostlash uchun
mashinani (yuklanishsiz va shinalarda bosimning normal holatida) devordan
yoki mashinaning bo‘ylama o‘qiga perpendikulyar holatda soyada joylashgan
tik ekrandan 10 m masofada, gorizontal maydonchaga qo‘yiladi va quyidagi
ishlar bajariladi: Faralar markazlarining o‘qlari orasidagi masofaga mos
keluvchi A masofada ikkita vertikal chiziq; bu chiziqlar mashina o‘qiga
perpendikulyar bo‘lgan vertikal chiziqdan bir xil masofada bo‘lishi kerak.
Yer sathidan faralar markazi balandligida gorizontal B—B chiziq; S—faralar
markazi chizig‘idan 300 mm (engil mashinalar uchun 150 mm) pastda
gorizontal V - V chiziqlar o‘tkaziladi.
2. Yaqinni yorituvchi farani yoqib, ulardan birini navbati bilan berkitib,
vertikal va gorizontal rostlash vintlarini burab optik element shunday o‘rnatiladiki,
yoritilgan va yoritilmagan maydonchalarning chegaralovchi gorizontal chiziq V-V
chiziqqa mos tushsin; ikkala faraning 15°burchak ostida yuqoriga yo‘nalgan
chegaralovchi qiya chiziqlari V-V gorizontal chiziq va faralar markazining vertikal
chiziqlarini o‘zaro kesishish nuqtasidan(R nuqtadan)
o‘tsin. Yorug‘lik
chegarasining R nuqtadan tashqi tomonga ruxsat etilgan og‘ishi 200 mm. dan
106
oshmasligi lozim. Shunday rostlangan faralarning uzoqni yorituvchi nur dastasi
me’yoriy holatda joylashadi.
| 