115
To‘xtash yo‘li engil mashinalar uchun (30 km
soat)-7.2 m, yuk
mashinalari va avtobuslar uchun yuk ko‘tarish qobilyatiga qarab, 9.5
11.0
m bo‘ladi.
Tormoz tizimining sekinlashish bo‘yicha texnik holati 10
20 km
soat
tezlikda yurayotgan mashinani bir zumda to‘xtatib
tekshiriladi yoki quyidagi
ifoda orqali aniqlanadi:
t
a
S
V
j
26
2
max
,
(7.5)
Yuqoridagi ifodaga S
t
qiymatini qo‘yib, quyidagi ifodani olamiz:
э
K
q
j
2
max
,
(7.6)
Bundan ko‘rinib turibdiki, mashinaning sekinlashishi uning tezligiga bog‘liq
bo‘lmaydi, bu qiymat engil mashinalar uchun 5.8 m
sek
2
, yuk mashinalari va
avtobuslar uchun 5.0
4.2 m
sek
2
, qo‘l tormozlari uchun 1.5
2.5 m
sek
2
ga
teng bo‘ladi.
Tormoz tizimining samarali ishlashini qo‘zg‘almas jihozlar yordamida
tekshirish. Mashinalar tormoz tizimining samarador ishlashini ekspluatatsiya
sharoitlarida tekshirish ko‘p vaqtni oladi. Diagnostika ishlarini qo‘zg‘almas
jihozlar yordamida o‘tkazish ancha qulay va kam vaqt oladi. Qo‘zg‘almas
jihozlar yordamida aniqlanadigan ko‘rsatkichlar:
tormozlanish solishtirma
kuchi, ishga tushish vaqti va tormoz kuchlarining o‘q bo‘yicha bir xil
emasligini hisobga oluvchi koeffitsientlar. Jihozda sinash ishlarini bajarishda
engil mashinalar va avtobuslar tormoz tepkisiga 490N, yuk mashinalari va
avtopoezdlarga 686N kuch bilan ta’sir etib bajariladi. Umumiy solishtirma
tormoz kuchining qiymati quyidagicha aniqlanadi:
t
t
G
a
,
(7.7)
116
bu erda:
t
– hamma g‘ildiraklardagi tormoz
kuchining umumiy maksimal
qiymati; G
a
– mashinaning to‘liq massasi.
GOST 25478-82 bo‘yicha
t
ning qiymati engil mashinalar uchun 0,53 dan,
avtobuslar uchun 0,46 dan, yuk mashinalari va avtopoezdlari uchun 0,41 dan
kichik bo‘lmasligi kerak. O‘q bo‘yicha tormoz kuchini bir xilda emasligini
hisobga oluvchi koeffitsient-K
n
, mashinaning har bir o‘qi uchun alohida
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
чап
T
унг
T
чап
T
унг
Т
н
Р
Р
Р
P
K
.
.
.
.
,
(7.8)
bu erda:
t.o‘ng
va
t.chap
–tormozlashda o‘ng va chap g‘ildiraklarda
hosil
bo‘luvchi eng katta kuch.
K
n
ning qiymati engil mashinalar uchun 0,09, avtobuslar uchun 0,11, yuk
mashinalari va avtopoezdlar uchun 0,13 dan katta bo‘lmasligi kerak.
Tormozning ishga tushish vaqti, deb tormozlanish boshlangandan so‘ng
sekinlanish bir tekisda bo‘lgan oraliqqa aytiladi. Bunda tormoz kuchi eng
yuqori qiymatiga erishadi va keyinchalik o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Ishga
tushish vaqti engil mashinalar uchun 0,6 s, avtobuslar uchun 1,0 s, yuk
mashinalari va avtopoezdlar uchun 1,2 s dan katta bo‘lmasligi kerak. Kuch
stendlarida tormozni diagnostikalash tartibi quyidagilardan iborat:
mashina
oldingi yoki g‘ildiraklari bilan jihoz roligi ustiga qo‘yiladi, jihoz elektr
motorlari ishga tushiriladi, keyin operator tormoz tepkisini bosadi. Mashina
g‘ildiragida sodir
etilgan tormozlash momenti, g‘ildiraklar bilan ilashishgan
jihoz roliklari va bikir val orqali posangisimon o‘rnatilgan motor-reduktorga
yuboriladi. Tormozlash momenti ta’sirida posongisimon motor-reduktor o‘z
o‘qiga nisbatan ma’lum bir burchakka buriladi va maxsus datchikka
(gidravlik, pezoelektrik va boshqalar) ta’sir ko‘rsatadi, u o‘z
navbatida
kuchni qabul qiladi va uni o‘lchovchi asbobga o‘tkazib yuboradi. O‘lchovchi
asbob tekshirilayotgan g‘ildirakdagi tormozlanish kuchini ko‘rsatadi.
117
Tormozning ishga tushish vaqti jihozdagi ikki rolik orasiga joylashgan
ajratuvchi rolikni g‘ildirak shinasiga tekkazib qo‘yish yo‘li bilan aniqlanadi.
Tormozlanish kuchi eng katta qiymatga etgach, mashina g‘ildiraklari
to‘xtaydi, shu vaqtda ajratish roligi ham to‘xtaydi. Tormozning ishga tushish
vaqti tormoz tepkisi bosilgandan toki g‘ildiraklar to‘xtagunga qadar, ya’ni
ajratuvchi rolik to‘xtaguncha bo‘lgan vaqtni o‘lchash bilan aniqlanadi.
