241
suyultirilgan propan-butan fraksiyali neft gaziga (SNG) o‘tkazish, kelajakda
esa, avtomobil
benzini tarkibiga metanol, etanol, suv kiritish, hamda
transportda
suyultirilgan
tabiiy
gaz
(SuTG),
biogaz,
vodorod va
energomanbalar o‘rnini bosadigan boshqa turlarini qo‘llash kiradi. Ana
shuning uchun transport vositalarida kuch beruvchi agregat sifatida gaz
dvigatellarini qo‘llash keng yoyilmoqda.
Gaz yonilg‘ilarni qo‘llash zaruriyati quyidagi omillar bilan belgilanadi:
- chiqindi gazlar bilan havo havzasi zararlanishi kamayadi;
- respublika yonilg‘i-energetik resurslaridan
oqilona foydalanishni
ta’minlanadi;
- dvigatellar va motor moylarining ishlash muddatlari uzayadi;
- gaz yonilg‘ilar nisbatan tushadi.
Oxirgi vaqtda atmosfera havosi avtomobil dvigatellarining chiqindi
gazlari bilan ifloslanish xavfi yuksalib borayotganligi alohida ahamiyat kasb
etmoqda. Shuning uchun avtomobil dvigatellarini gaz yonilg‘ilariga o‘tkazish
yo‘li bilan chiqindi gazlarda zararli moddalar konsentratsiyasini pasaytirish
atrof muhitni himoyalashning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qoldi.
Zamini tabiiy gazga boy bo‘lgan O‘zbekiston
Respublikasi uchun gaz
yonilg‘ilarini qo‘llashni kengaytirish masalasi ayniqsa zarurdir.
O‘rta Osiyoning gaz konlari aniqlangan, gaz yonilg‘ilari zaxirasi va uni
qazib olish bo‘yicha G‘arbiy Sibirdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Gaz
zaxiralarining imkoniyati (salohiyati) 16,5 trln. kub metr,
aniqlangan zaxira
3,1 trln. kub metr. Bu zaxiralarning 93%dan ko‘prog‘i O‘zbekistonga (40%)
va Turkmanistonga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekistonda yiliga taxminan 7-8 mln.t. neft (gaz kondensatini qo‘shib),
55 mlrd. kub metr tabiiy gaz va 5,5 mln.t. ko‘mir qazib chiqariladi, ya’ni
respublika yonilg‘i-energiya balansida (YOEB) tabiiy gaz 65%ga yaqinini
tashkil etadi, jahon miqyosida esa tabiiy gaz YOEBda taxminan 22-24%ni
tashkil etadi. Yonilg‘ini turlari bo‘yicha sarflar va ularning O‘zbekiston
Respublikasi YOEBdagi ulushlari 30.1. jadvalda keltirilgan. Gaz yonilg‘ining
242
boshqa turi bu suyultirilgan propan-butan arlashmasi (SNG) yoki yo‘lovchi
(poputniy) gaz, neft qazib chiqarish va neft-gazni qayta ishlashda yo‘l-
yo‘lakay hosil bo‘ladigan mahsulot. SNGning jahon YOEBdagi ulushi
taxminan 2,2%ni tashkil etadi, rivojlangan mamlakatlarda esa 4,0 -4,2%.
G‘arbiy Evropada SNG taxminan 10% ichki yonish dvigatellari uchun
yonilg‘i sifatida qo‘llanadi. O‘zbekistonda yiliga motor yonilg‘isi sifatida
30,0 ming t. SNG va 70,0-72,0 mln. kub metr STG foydalaniladi,
bu esa
tabiiy resursning o‘ndan birini tashkil etadi. Shunday qilib, O‘zbekistonda
tabiiy gaz energiyani iste’mol qiluvchilar uchun, va birinchi navbatda,
transport uchun, asosiy va istiqbolli yonilg‘i turi bo‘lib qoldi. Siqilgan tabiiy
gazni Respublikada mavjud bo‘lgan ishlatish infrastrukturasi (32
avtomobil
gazto‘ldiruvchi kompressor shaxobchalarda sutkasiga 12500ta gaz to‘ldirish)
yiliga 230-250 mln. kub metr tabiiy gazdan foydalanish imkoniyatini beradi,
ya’ni 190-200 ming t. benzinga teng keladi, bu esa O‘zbekistonga neft import
qilishni to‘liq tugatish imkoniyatini beradi.
Suyultirilgan neft gazi (SNG) bashorat qilinayotgan va amalga
oshirilayotgan ishlab chiqarish, 2009 yili 1,0 mln. tonnagacha, kimyo sanoati
chiqaradigan yonilg‘i aralashmalarining resursi haqiqatda iste’molchilarning
30-35%ini ekologik toza motor yonilg‘isi bilan ta’minlash imkoniyatini
beradi.
