Адабиётлар:
1. Леонтьев А. А. Психолингвистии высказывания / порождение
речевегоческие единицы. -М.,: Эдиториал УРСС, 2003. –312 с.
2. Леонтьев А. А. Язык и речевая деятельность в общей и педагогической
психологии / - М.: Изд-во Моск. психол. -соц. ин-та ; Воронеж: МОДЭК, 2001
- 444, [3] с.
3. Отаев Р. Руҳий асос талқини. Фалсафий бадиа. –Т.: Ғафур Ғулом
нашриёти, 1983. 16-б
4. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б. 157.
5. Хомский Н. Язык и мышление. Перевод с англ. Б. Ю. Городецкого. –
М.: Изд. МГУ, 1972. – 34 с.
МУЛОҚОТ ДИСКУРСИВ ФАОЛИЯТ СИФАТИДА
Нурмуҳаммедова Мавлуда
магистрант
Андижон давлат университети
Annotation: Maqolada inson o‘z nutqini vaziyatlar va odamlar holatini
hisobga olgan holda tuzishi kerak haqida fikr yuritiladi. So‘zlarda aks etgan
psixologik, ijtimoiy xususiyatlar tahlil etiladi.
Tayanch so‘z va iboralar: nutq, leksema, sema, ruhiyat, me’yor, ritorika,
kommunikatsiya, etos, logos, uslubiyat, baho, muloqot, tafakkur, idrok.
Тил – кишилик жамиятининг энг муҳим алоқа воситаси сифатида хизмат
қиладиган нжтимоий ҳодисадир. Ижтимоий ҳодиса бўлмиш тил ниҳоятда
муҳим аҳамиятга эга бўлган ижтимоий функцияни бажаради. Тилнинг мана
шундай муҳим аҳамияти ва моҳияти кишилардан алоқа ва тафаккур
қилишнинг қудратли ва ўткир қуроли бўлган тилга эътибор билан, ғамхўрлик
билан муносабатда бўлишни талаб қилади.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
223
Прагматика тилшунослик фанининг янги бир назарий ва амалий тармоғи
сифатида инсоннинг ижтимоий фаолиятини ўзида мужассамлаштирган нутқий
жараён, нутқий вазият таъсири билан намоён бўлувчи нутқ иштирокчиларига
хос коммуникатив ният билан алоқадор тушунчалар қаторидаги масалаларни
ўрганади. “Прагматика тилшунослик фанининг янги соҳаларидан бири бўлиб,
унинг манбаси Ч. Пирс, У. У. Джемс, Д. Дpюн, Ч. Моррис каби таниқли
философ олимларнинг номи билан боғлиқдир. Уларнинг ишларида XIX
асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида белгилар системаси ва лингвистик
белги функционаллиги хусусидаги ғоялар ўртага ташланиб, семиотика
ҳақидаги асосий тушунчалар аниқланади, синтаксис, семантика ва прагматика
ўртасидаги ўзаро фарқлар кўрсатилади”
1
.
Прагмалингвистиканинг марказий масалаларидан бири нутқий акт
назариясидир. Нутқий акт лисоний воситалар ёрдамида амалга оширилувчи
нутқий ҳаракатдир. Дунё тилшунослигида нутқий акт назарияси илк бор
инглиз философи Ж. Остин томонидан илгари сурилган. Ўлимидан сўнг нашр
этилган «How to do things with words» китобида олимнинг нутқий актнинг
локутив, иллокутив ва перлокутив турлари ҳақдаги қарашлари жамланган.
2
Ж. Остиннинг нутқий акт ҳақидаги концепцияси дастлаб З. Вендлер, Ж.
Р. Серль томонидан таҳлил этилди, унинг ютуқ ва камчиликлари кўрсатилиб,
янги қарашлар билан бойитилди. Ж. Р. Серль асосий эътиборини иллокутив
актни ўрганишга қаратди ва бу акт турини нутқ эгасининг коммуникатив
мақсадини акс эттиришга хизмат қилишини мисоллар билан далиллаб берди.
3
Ўзбек тилшунослигида нутқий акт муаммоси М. Ҳакимов, Ш. Сафаров,
М. Қурбоновалар томонидан махсус ўрганилди. Уларнинг ишларида нутқий
актнинг ҳосил бўлиши, турлари, ўрганилиши масаласи таҳлил қилинди;
локутив, иллокутив, пропозиционал, перлокутив актлар ажратилиб, ҳар бирига
муносабат билдирилди.
Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, тилшуносликда нутқий акт ва унинг
моҳияти ҳақида турли ёндашувлар мавжуд. Жумладан, ўзбек тилшунослигида
М. Ҳакимов нутқий актни «сўзлашувчиларнинг нутқ вазияти билан боғлиқ
ўзаро алоқа-аралашув жараёнидаги вербал мулоқоти нутқий актларни ташкил
қилишини, нутқий акт тушунчаси нутқ ҳодисаси сифатида намоён бўлишини,
нутқий мулоқот жараёнида сўзловчи, тингловчи ва нутқ вазияти таъсирида
нутқий акт пайдо бўлишини» таъкидлайди.
4
Ш. Сафаров эса «... маълум бир
гапнинг аниқ мулоқот муҳитида талаффуз этилиши»ни нутқий акт деб
1
Петров В.В.Философия, семантика, прагматика. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып.XVI, М., 1985,
с.471.
2
Остин Дж. Слово как действие // Новое в зарубежной лингвистике. Вып.17. – М., 1986.– С. 22-131.
3
Серль Дж. Р. Что такое речевой акт // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. – М., 1986.– С. 151-169.
4
Ҳакимов М. Прагмалингвистик тадқиқотлар тарихи. – Фарғона: Фарғона нашриёти, 2020. – Б. 43.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
224
ҳисоблади. М. Қурбонова «нутқий актда хабар, сўроқ, буйруқ, изоҳ бериш,
кечирим сўраш, ташаккур билдириш, табрик ифодалаш каби турли нутқий
ҳаракатлар амалга оширилишини» қайд этди.
1
Замонавий тилшуносликда матнни нутқ бирлиги сифатида ўрганишга
алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шу муносабат билан кўплаб олимлар услуб ва
дискурс тушунчаларини алоҳида-алоҳида талқин этиш таклифини
билдирмоқда. Тил бирликлари функцияларининг семантик модели борлиқ
элементларини белги сифатида онг ёки тафаккурда ассоциация усули билан
акс этишига асосланган. Бунга кўра нарса, предмет ва ҳодисалар сезги
органлари ёрдамида кодланади. Доира марказида лисоний белги вазифасини
бажарувчи бирликлар жойлаштирилган. Сезги органлари ёрдамида қабул
қилинаётган нотаниш тушунчалар тасаввур босқичида белгининг барча
хусусиятлари билан идрок қилинади ҳамда улар доира ва учбурчакдаги
денотатив марказга юборилади. Денотатив марказдаги лисоний белгилар нутқ
иштирокчилари учун умумий тасаввурни ҳосил қилади. Нутқий мулоқот
жараёнида лисоний система воситалари орқали сўзловчи томонидан
юборилган ахборот тингловчи онгида умумий денотатив қиймат билан қабул
қилинади. Фикр ёки ахборотни ифодалаш ёки қабул қилиш жараёнида
сўзлашувчилар онгида фильтрлаш босқичи юз беради. Натижада ифода
таркиби пропозицияга асосланган модал структурадан иборат бўлади.
Объектив борлиқдаги маълум нарса-ҳодисаларни, белги-хусусиятларни,
ҳаракат-ҳолатларни номлаш хусусиятига эга бўлган сўзларни индикатив
“ишора қилувчи” сўзлар, бундай хусусиятга эга бўлмаган сўзларни эса
индикатив бўлмаган сўзлар ҳисоблайди. Системавий-структур тилшуносликда
биринчи типдаги сўзлар дескриптив сўзлар, иккинчи турдаги сўзлар эса
дескриптив бўлмаган сўзлар деб юритилади.
Гап семантикаси билан шуғулланувчи тилшунослар гап таркибида ана
шундай индикатив бўлмаган (дескриптив бўлмаган) сўзлар келганда анча
қийинчиликка дуч келдилар.
Лингвистик прагматиканинг тилшунослик фанининг алоҳида тармоғи
сифатида шаклланиши унинг олдига қатор масалаларни қўяди. Бизнингча,
прагматикани тилшуносликнинг бошқа соҳаларидан ажратиш ва унинг
тадқиқий манбасини чегаралаш натижасидагина лингвистик прагматикани
янги тармоқ сифатида талқин этиш мумкин бўлади. Лингвистик
прагматиканинг энг муҳим жиҳатларидан бири унинг бошланғич чегарасини
аниқлашдир.
1
Қурбонов М. Кўрсатилган тадқиқот. – Б. 9.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
225
|
