Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
214
uslubiy ma’no nozikliklarini quyida shoir she’rlaridan olingan misollar orqali ko‘rib
chiqsak.
So‘ng bor qarab mashinaga,
Yon ko‘zguni uzatdi.
“Oq yo‘l”, dedi, o‘zi ketmay
Avval bizni kuzatdi.
* * * *
“Xayr, qamchi bosing, endi
Toychog‘ingiz hech tolmas.
Bizning eski qumg‘on tugul
Samolyot ham yetolmas”. (“Farg‘ona yo‘llarida” she’ridan)
Yuqorida keltirilgan she’riy parchada
oq yo‘l, xayr kabi nutqiy odat undovlari
qo‘llangan. Strukturaviy jihatdan
“Oq yo‘l” undovi tarkibli, boisi ikki so‘zdan
tashkil topgan.
”Xayr” undovi esa sodda hisoblanadi. Ikki undov so‘z ham
xayrlashuv ma’nosini ifodalab kelgan. ”Oq yo‘l” undov so‘zida "Xayr" sòziga
nisbatan funksional ijobiy bo‘yoq kuchliroqdir. "Oq yo‘l" so‘zi ko‘proq badiiy
uslubda qo‘llanilsa, "xayr" undovi esa ko‘proq so‘zlashuv uslubida qo‘llanadi.
Pragmatik jihatdan adibning “oq yo‘l” undovini qo‘llashi
lirik qahramonning
hamrohiga nisbatan g‘amxo‘rligini, boshqalarni hurmat qilish kabi yashirin
ma’nolarni o‘zida mujassam etadi.
“Xayr” undov so‘zi esa kesatiq, piching ma’nosida kelgan. Toychog‘ining
yaxshi chopmasligini bilib turib, hamroxining ustidan yengil kulgi qilib oladi. Eski
qumg‘on tugul samolyot ham yetolmasligi bilan piching qiladi.
“Bo‘ri chaqirgan majlis va beodob ot haqida latifa” she’rini olaylik.
Qo‘y ko‘z yosh to‘kdi ba’rab,
Isyon qilmadi lekin.
Ketarkan ma’yus qarab,
“Rahmat” deb qo‘ydi sekin.
* * * *
Lekin unga tan berib
Ichida “qoyil” dedi.
Quyon, echki va qo‘yni
Aytgan vaqtida yedi.
Adib yuqoridagi hangomada
qoyil, raxmat kabi
tuzilishi jihatidan sodda
tashakkur undovlardan foydalanadi. Bilamizki,
bo‘ri hamma vaqt o‘zidan ojiz
hayvonlarga zug‘um qiluvchi yirtqich hayvon sifatida asarlarda ishtirok etuvchi
obraz hisoblanadi. Bechora
qo‘y joni omon qolishini eshitib sekingina “rahmat”
aytib ketmoqchi bo‘ladi.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
215
Lekin she’r mazmunini pragmatik jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, “rahmat”
undov so‘zi qo‘yning qo‘rquv ostidagi minnatdorchiligini va shu bilan birgalikda
bo‘ri ruxsat bergani bilan bundan keyin unga omonlik baribir yo‘qligini oldindan
prognozlayapti, bu bilan inferensiya hodisasi yuzaga chiqmoqda. Lekin bo‘ri otning
aqliga ichida
“qoyil” undov so‘zini aytadi. Bu yerda ekspressiv tagma’no
yuzaga
kelgan.
Qay oliy makonga safar qilmayin
Qay yiroq sohilga eltmasin qismat,
“Assalomaleykum!” deya jilmayib
Bir o‘zbek qondoshim qarshilar albat. ;
Yuqoridagi
Vatan
madhi
kuylangan
she’rni
olaylik.
Ijodkor
“Assalomaleykum” undov so‘zini qo‘llash orqali o‘zbek millatiga xos milliy
koloritni ochib bera olgan. (Assalomaleykum) undov so‘zi tuzilishiga ko‘ra tarkibli,
chunki adib ikki so‘zni qo‘shish (assalomu alaykum)
orqali kundalik nutqiy
undovidan foydalangan. Semantik jihatdan salomlashish undovi hisoblanadi.
Salomlashish undov so‘zlari ko‘p ( salom, xayrli tong, xayrli kun, xayrli kech va h.
k). Biroq E. Vohidov aynan( assalomaleykum) undovini ishlatishi bilan o‘zbek xalqi
o‘zining go‘zal tarbiyasi orqali dunyoning eng chekka o‘lkasida ham ajralib turishini
ko‘rsatib bergan.
Uchar edim g‘oyat tez, baland,
Onam pastda, kenglikda qolib-
Qo‘l silkirdi: oq yo‘l, bolajon.
Yuqoridagi she’rda ishtirok etgan
oq yo‘l undov so‘zi tuzilishiga ko‘ra tarkibli,
mazmunan xayrlashuv ma’nosini bildiradi. Mitti bolakayning tushida osmonda
uchib ketayotgani va pastda esa onasi unga oq yo‘l tilayotgan holati keltirilgan.
Oq
yo‘l ijobiy funksional bo‘yoqqa ega undov so‘zdir.
Oq yo‘l undov so‘zi (bolajon)
undalmasi bilan birgalikda kelib, kichraytirish, erkalash,
bolaning kelajagi
porloqligiga bòlgan ishora sifatida yashirin tagma’nolarni ifodalashga xizmat qilgan.
