“тақво” қозонига солиб, устига “ ҳаё” сувидан қуясиз. Сўнгра қозонни “меҳр-
муҳаббат” оташи билан қиздирасиз ва ундаги нарсани “тавба-шукр”
қадаҳига соласиз. Қадаҳни “ ражо-дуо” шамоли билан совутганингиздан сўнг
ажойиб дори ҳосил бўладики, уни “ ҳамду сано” қошиғи билан ичгайсиз. Агар
сиз бу амалиётни тўлиқ бажарсангиз, албатта, бу дунё ва охиратдаги барча
дарду балолардан фориғ бўлиб, икки дунё саодатига етишасиз. (142-бет)
Юқорида келтирилган матнда турли соҳага оид дарахт, илдиз, сув, гурзи
(эск. ), қозон, қиздирмоқ, совутмоқ, шамол, дори, қошиқ, тажриба каби
терминлар иштирок этганлигини кўрамиз. Мазкур терминлар матн
мазмунидан келиб чиқиб қараладиган бўлса, албатта, ўз маъносида
қўлланмаган, бошқа сўзлар билан бирикиб услубий бўёққа эга бўлган ва кўчма
маъноларни ифодалашга ихтисослашган.
Муаллиф инсон маънавий оламининг безаги бўлган ва ҳамма ҳам эриша
олмайдиган юксак даражадаги қалб поклигини (маънавий бойликни) шундай
гўзал бадиий, тасвирий бўёқларда ифодалаганки, ўқиган одам беихтиёр
маънавий қувват олади. Бу фикрлар бевосита комил инсонни шакллантириш
механизмидир.
ERKIN VOHIDOV SHE’RLARIDA AYRIM MUOMALA-MUROJAAT
IFODALOVCHI UNDOV SO‘ZLARNING QO‘LLANISHI
Xayitova Yulduz
talaba
Andijon davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada Erkin Vohidov she’rlarida qo‘llangan
muomala-murojaat ifodalovchi undov so‘zlarning uslubiy xususiyatlari haqida fikr
yuritilgan.
Kalit so‘zlar: so‘z, undov so‘z, she’riyat, muomala-murojaat, uslub, tahlil.
O‘zbek she’riyatining yuksak darg‘alaridan biri sanalgan E. Vohidov o‘z
she’rlarida o‘zbek tili boyliklaridan unumli fiydalangan so‘z ustasidir. Xususan,
muallif she’rlarini kuzatar ekanmiz, unda muomila-murojaat ifodalovchi undov
so‘zlardan ham keng foydalanganini ko‘ramiz. Bunday undov so‘zlar anglatgan
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
214
uslubiy ma’no nozikliklarini quyida shoir she’rlaridan olingan misollar orqali ko‘rib
chiqsak.
So‘ng bor qarab mashinaga,
Yon ko‘zguni uzatdi.
“Oq yo‘l”, dedi, o‘zi ketmay
Avval bizni kuzatdi.
* * * *
“Xayr, qamchi bosing, endi
Toychog‘ingiz hech tolmas.
Bizning eski qumg‘on tugul
Samolyot ham yetolmas”. (“Farg‘ona yo‘llarida” she’ridan)
Yuqorida keltirilgan she’riy parchada oq yo‘l, xayr kabi nutqiy odat undovlari
qo‘llangan. Strukturaviy jihatdan “Oq yo‘l” undovi tarkibli, boisi ikki so‘zdan
tashkil topgan. ”Xayr” undovi esa sodda hisoblanadi. Ikki undov so‘z ham
xayrlashuv ma’nosini ifodalab kelgan. ”Oq yo‘l” undov so‘zida "Xayr" sòziga
nisbatan funksional ijobiy bo‘yoq kuchliroqdir. "Oq yo‘l" so‘zi ko‘proq badiiy
uslubda qo‘llanilsa, "xayr" undovi esa ko‘proq so‘zlashuv uslubida qo‘llanadi.
Pragmatik jihatdan adibning “oq yo‘l” undovini qo‘llashi lirik qahramonning
hamrohiga nisbatan g‘amxo‘rligini, boshqalarni hurmat qilish kabi yashirin
ma’nolarni o‘zida mujassam etadi.
“Xayr” undov so‘zi esa kesatiq, piching ma’nosida kelgan. Toychog‘ining
yaxshi chopmasligini bilib turib, hamroxining ustidan yengil kulgi qilib oladi. Eski
qumg‘on tugul samolyot ham yetolmasligi bilan piching qiladi.
“Bo‘ri chaqirgan majlis va beodob ot haqida latifa” she’rini olaylik.
Qo‘y ko‘z yosh to‘kdi ba’rab,
Isyon qilmadi lekin.
Ketarkan ma’yus qarab,
“Rahmat” deb qo‘ydi sekin.
* * * *
Lekin unga tan berib
Ichida “qoyil” dedi.
Quyon, echki va qo‘yni
Aytgan vaqtida yedi.
Adib yuqoridagi hangomada qoyil, raxmat kabi tuzilishi jihatidan sodda
tashakkur undovlardan foydalanadi. Bilamizki, bo‘ri hamma vaqt o‘zidan ojiz
hayvonlarga zug‘um qiluvchi yirtqich hayvon sifatida asarlarda ishtirok etuvchi
obraz hisoblanadi. Bechora qo‘y joni omon qolishini eshitib sekingina “rahmat”
aytib ketmoqchi bo‘ladi.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
215
Lekin she’r mazmunini pragmatik jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, “rahmat”
undov so‘zi qo‘yning qo‘rquv ostidagi minnatdorchiligini va shu bilan birgalikda
bo‘ri ruxsat bergani bilan bundan keyin unga omonlik baribir yo‘qligini oldindan
prognozlayapti, bu bilan inferensiya hodisasi yuzaga chiqmoqda. Lekin bo‘ri otning
aqliga ichida “qoyil” undov so‘zini aytadi. Bu yerda ekspressiv tagma’no yuzaga
kelgan.
Qay oliy makonga safar qilmayin
Qay yiroq sohilga eltmasin qismat,
“Assalomaleykum!” deya jilmayib
Bir o‘zbek qondoshim qarshilar albat. ;
Yuqoridagi
Vatan
madhi
kuylangan
she’rni
olaylik.
Ijodkor
“Assalomaleykum” undov so‘zini qo‘llash orqali o‘zbek millatiga xos milliy
koloritni ochib bera olgan. (Assalomaleykum) undov so‘zi tuzilishiga ko‘ra tarkibli,
chunki adib ikki so‘zni qo‘shish (assalomu alaykum) orqali kundalik nutqiy
undovidan foydalangan. Semantik jihatdan salomlashish undovi hisoblanadi.
Salomlashish undov so‘zlari ko‘p ( salom, xayrli tong, xayrli kun, xayrli kech va h.
k). Biroq E. Vohidov aynan( assalomaleykum) undovini ishlatishi bilan o‘zbek xalqi
o‘zining go‘zal tarbiyasi orqali dunyoning eng chekka o‘lkasida ham ajralib turishini
ko‘rsatib bergan.
Uchar edim g‘oyat tez, baland,
Onam pastda, kenglikda qolib-
Qo‘l silkirdi: oq yo‘l, bolajon.
Yuqoridagi she’rda ishtirok etgan oq yo‘l undov so‘zi tuzilishiga ko‘ra tarkibli,
mazmunan xayrlashuv ma’nosini bildiradi. Mitti bolakayning tushida osmonda
uchib ketayotgani va pastda esa onasi unga oq yo‘l tilayotgan holati keltirilgan. Oq
yo‘l ijobiy funksional bo‘yoqqa ega undov so‘zdir. Oq yo‘l undov so‘zi (bolajon)
undalmasi bilan birgalikda kelib, kichraytirish, erkalash, bolaning kelajagi
porloqligiga bòlgan ishora sifatida yashirin tagma’nolarni ifodalashga xizmat qilgan.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
216
|
