References
1. Dotsenko T. I. A. I. Herzen. SPb., 1999. S. 61-62.
2. Goldin V. E. Lexical meaning and zones of reference (to the problem of the
correlation of data from explanatory and associative dictionaries) // Problems of
lexical semantics / Inst. Rus. lang. RAS. M., 2010. S. 45-48.
3. Sdobnova A. P. Variations in linguistic-conceptual norms (according to
associative dictionaries) // Russian language today - 4 / Otv. ed. L. P. Krysin. M.,
2006. S. 480-489.
ZAMONAVIY LINGVISTIKA. PSIXOLINGVISTIKA
Sattarova Nargiza Oblanazarovna
Andijon davlat universitetining Pedagogika instituti O‘zbek va rus tillarini
o‘qitish metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi
Annotatsiya. O‘zbek an’anaviy tilshunosligi zaminida shakllangan,
taraqqiyot yo‘lini tanlagan va belgilangan maqsad asosidagi vazifalarini
muvaffaqiyatli ado etgan o‘zbek substansial tilshunosligining hozirgi holati
fanimizda yangi yo‘nalishlarning shakllanishini taqozo qilmoqda. Ular diqqat-
markazida “lison-nutq” masalasini turli daraja va ko‘rinishda namoyon qiluvchi
“til va jamiyat”, “til va madaniyat”, “til va shaxs”, “milliy til va milliy tafakkur”,
“til va sun’iy intellekt” kabi substansial asoslarda hal qilinuvchi muammolar turadi.
Kalit so‘zlar: til, nutq, me’yor, psixologiya, lingvistika, shakl, nutqiy faoliyat,
idrok, ong, muloqot, jarayon, shaxs, fikr, motivatsiya, psixika.
Kirish. Ma’lumki, psixolingvistika sohasi XX asrning 50-yillarida psixologiya
va
tilshunoslik
fanlarining
hamkorligi
natijasida
yuzaga
kelgan.
Psixolingvistikaning asosiy tadqiq obyekti nutqiy faoliyat sub’ekti bo‘lgan shaxs, til
sohibi hisoblanadi. Rus tilshunosligida mazkur soha rivojiga katta hissa qo‘shgan
A.A.Zalevskaya psixolingvistikaning vazifasi haqida yozar ekan, “tilning amal
qilishini psixik fenomen sifatida tavsiflash va tushuntirish” ushbu sohaning asosiy
maqsadi bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi.
"Psixolingvistika" atamasining o‘zi birinchi marta amerikalik psixolog
N.Pronkoning maqolasida tilga olingan. Shu bilan birga, psixolingvistik g‘oyalar
1953 -yildan ancha oldin paydo bo‘lgan. Aytish mumkinki, ilmiy tilshunoslikning
asoschisi Vilgelm fon Gumboldt psixolingvistikaning asoschisidir.
Gumboldt til madaniyatning bir qismi ekanligini yozgan. Uning fikricha, til
nafaqat inson ruhiyati, balki milliy ruhning ham asosiy faoliyatidir. Gumboldtning
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
231
“milliy ruh” tushunchasi xalqning ruhiy tuzilishi, tafakkur tarzi, falsafa, fan, san’at
va adabiyotni o‘z ichiga oladi. G.Shteyntal individual nutq faoliyati mexanizmini
quyidagicha tushundi: «Biz nutqda harakat qiluvchi uch momentni: organik
mexanika, aqliy mexanika va ifodaga bo‘ysunuvchi... konseptual yoki dunyoqarash
mazmunini aniq ajratib ko‘rsatishimiz kerak. G.Shteyntal tomonidan ilgari surilgan
xalqlar psixologiyasi yoki xalq psixologiyasi kontseptsiyasida xalqlar psixologiyasi
inson va uning ma’naviy faoliyati haqidagi tarix va boshqa fanlar uchun “izohlovchi”
sifatida qaraladi. G. Shteyntal so‘z va tushuncha, gap va hukm, grammatik
kategoriyalar va mantiqiy kategoriyalar bir xil emas va bir xil bo‘lishi ham mumkin
emasligini ta’kidlagan. U har xil fikrlash turlarining pozitsiyasini himoya qildi,
ularning har biri o‘z mantiqiga ega. Vilgelm fon Gumboldtning yana bir izdoshi -
rus tilshunosi Aleksandr Afanasyevich Potebnyadir. Potebnyaning fikricha, nutq akti
faqat ruhiy hodisadir, lekin til, so‘z bu harakatga madaniy, ijtimoiy elementni
kiritadi.
Til sohasi tafakkur sohasiga to‘g‘ri kelishidan yiroq: “Til fikrni
ob’yektivlashtiradi. So‘z orqali fikr ideallashtiriladi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri hissiy
in'ikoslar ta’siridan ozod qilinadi. Til ham xalqlar taraqqiyotining sharti, nega u
shaxsning fikr organi hisoblanadi. Bundan tashqari, "nutq faoliyatining aqliy tomoni,
umuman olganda, aqliy hamma narsa kabi, faqat bevosita, o‘z-o‘zini kuzatish orqali
bilish mumkin". G.Polning fikricha, barcha lingvistik vositalar ongsiz sohada
g‘oyalarning turli bog‘lanishlaridan tashkil topgan eng murakkab psixik shakllanish
shaklida saqlanadi. Bu allaqachon mavjud bo‘lgan narsaning ongida qayta paydo
bo‘lish imkoniyatini va demak, ilgari tushunilgan yoki talaffuz qilingan narsani
tushunish yoki talaffuz qilish imkoniyatini keltirib chiqaradi. Bundan kelib
chiqadiki, uning fikricha, “har bir grammatik kategoriya psixologik asosda vujudga
keladi”. 20-asr tilshunosligining asoschisi Ferdinand de Sossyur tilni mavhumdan
tashqari individual tizim sifatida, til qobiliyatini shaxs funktsiyasi sifatida aniq
ajratib ko‘rsatdi.
Tilshunoslikda psixologik yo‘nalish bilan bog‘liq muammolar naturalistik va
logik ta’lim egalarining xatti-harakatlari bilan bog‘liq ravishda kirib kelgan. Bu
borada V. fon Gumboldt konsepsiyasiga e’tibor bergan holda, semantik qurilishda
nutqiy ijodiy yondashuv lozimligini ta’kidlashida kuzatiladi. Bu holat
psixolingvistika bilan shug‘ullangan barcha maktab a’zolarining diqqat-e’tiborida
bo‘lib kelgan. Qariyb yuz yildirki, psixologiyaning turli xil aspektlarida nutq
o‘stirishning nutqiy ijodiy yondashuvdagi suhbat me’yorlari faoliyatiga aloqadorligi
alohida o‘rganilgan. Psixologik komponentlar strukturalizm, etnolingvistik
nazariyalar, semiotika yo‘nalishlarida o‘rganilgan va tadqiq etib kelinmoqda.
Shunga ko‘ra, psixologik yo‘nalishlarning muhim ko‘rinishlari til uchun xarakterli
bo‘lib, psixolingvistikaning yuzaga kelishini ta’minlagan. 1954 yilda shu masalaga
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
232
bag‘ishlangan, ya’ni psixologlar va tilshunoslar hamkorligida AQSHning
Blumington shahrida seminar bo‘lib o‘tgan edi.
Lingvistik psixologizmning paydo bo‘lishida naturalizm va logizmning
alohida o‘rni bor. Psixologiya ana shu jarayonlarning bir ko‘rinishi bo‘lib,
psixologizm tilning boshqa xususiyatlarini, xususan, uning nutqiy faoliyati bilan
bog‘liq jihatlarini o‘rganadi. Lingvistik psixologizmning asosiy maktablarida
etnolingvistika va psixologik sotsiolingvistika, semantik psixologizm, psixologiya,
nutq va psixolingvistika masalalari muhim deb qaraladi. Ularning ilmiy qarashlari
asosida turli- tuman psixologik maktablarda o‘qishlar yuzaga kelgan. Muhimi
shundaki, psixologik yo‘nalishlarning barchasida psixolingvistikani psixologiya va
tilshunoslik fanlarining tutash nuqtasida paydo bo‘lgan fan sifatida e’tirof etiladi.
|
