Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
208
Yuqoridagi misralarda she’r yozaman sevgi – lirik qahramon ham sevgi bilan,
ham nafrat bilan yozadi. Bu his-tuyg‘ularini o‘quvchiga
yuqtirish uchun sintaktik
paralleizmdan foydalangan. Sintaktik konstruktsiyalar bu yerda (she’rni sevgi-
muhabbat bilan yozaman) to‘ldiruvchi, kesim takroridan yuzaga kelgan. Bu yerda
ega-tushib qolgan, egani esa kesimdagi shasx-son qo‘shimchalari
orqali aniqlab
olamiz. To‘ldiruvchi esa belgisiz qo‘llangan. Ikkichi misrada esa birinchi misraga
zidlik munosabati ifodalangan.
“Xizam poetik nutqda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) Uslubiy-semantik
vazifa. Bunda ikki komponent mazmuni o‘zaro zidlik kasb etadi, yoki aksincha, bir-
birini mantiqiy to‘ldiradi. 2. Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi
yoki tinglovchiga
zavq bag‘ish, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishga xizmat qilish nazarda
tutiladi. 3. Evfonik vazifa. Xizamni yuzaga keltirayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rin va
vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga
mos ravishda almashinib
boradi”
1
.
Meni seving,
Mendan nafratlaning –
Boshqasiga ruxsat bermayman.
(Parellel chiziqlar)
Xizamning uslubiy - semantik vazifasiga ko‘ra o‘zaro zidlik yoki mantiqan
bir- birini to‘ldirish vazifalarini bajaradi. Yuqoridagi
misrada xuddi shuni
ko‘rishimiz mumkin. Birinchi misra va ikkinchi misra ma’no munosabati jihatidan
o‘zaro zidlangan. Zidlik hosil qilgan konstruktsiyalar bular: “ Meni seving- mendan
nafratlaning “. Bundan tashqari sintaktik paralleizm boshqa stilistik figuralar bilan
ham birga qo‘llaniladi.
Quyidagi misrada esa biz xizamning ekspressiv vazifasi ko‘zga yaqqol
namoyon bo‘ladi. Ya’ni o‘quvchi lirik qahramon holatini zavq bilan tinglaydi, shu
holatni esa xotirada uzoq muddatga muhrlaydi
Oxista-oxista yog‘adi yomg‘ir,
Oxista –oxista qo‘zg‘alar shamol
Oxista-oxista to‘kar
yumshoq nur
Bulutlar bag‘ridan ko‘ringan hilol.
(Oxista-oxista yog‘adi)
Kecha –uzun. Kecha –cheksiz.
Kecha –g‘alayon.
Xavotirda farzandini
Quchoqlar cho‘pon!
(Bezovta tun)
1
Mamaziyayev O.X. “O‘zbek poetik nutqida xiazm va gradatsiya.-Farg’ona,NDA,-2004.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
209
Mirsalarda xiazmni hosil qilayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rni va vazifalari
jihatidan almashinganda ohang ham almashinilib boradi.
Usmon Azim she’riyatida sintaktik paralleizm va uning bir turi bo‘lgan
xiazmda shoir o‘z o‘rnida shunday mohirona qo‘laganki, ohongdorligi bilan, o‘ziga
jalb qilishi bilan kitobxon xotirasida muhrlanadi.
