Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
260
Qolganlari ham shu tartibda davom ettiriladi.
Adabiyotlar:
1.
Muhammedov, O‘. X., Usmonboyeva M. H., Rustamov S. S., Ta’limni
tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar. O‘quv uslubiy tavsiyalar. O‘zbekiston
Respublikasi IIB Akademiyasi, 2016, 11-41-betlar.
2. Sayyid Homid to‘ra Komyob, Devon. “Fan” nashriyoti, Toshkent-2018.
Nashrga tayyorlovchi f. f. n. dots.
J. Jo‘rayev
3. Ramazonova F. Interfaol usullar orqali o‘quvchi so‘z boyligini oshirish.
Buxoro, 2008
4. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent. “Yangi asr avlodi”
2006
5. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. Toshkent:
“Ma’naviyat”, 2008
6. Ashurov Ma’rufjon. Ona tili va adabiyot darslarida interfaol metodlardan
foydalanish maqola.
7. Arxiv. uz sayti ma’lumotlari.
QURULISHGA OID O‘ZLASHMA ATAMALARINI “NILUFAR GULI”
SXEMASI YORDAMIDA O‘QITISH
Bobur Nomurodov
O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi magistranti
Ilimiy rahbar f. f. n. dots.
J. Jo‘rayev
Turkiy tillarga arabiy lug‘aviy birliklarining kirib
kelishi VII-VIII asrlarda
Markaziy Osiyoning arablar tomonidan istilo etilishi, bu hudud aholisining islom
dinini qabul qilishi bilan bog‘liq. O‘zbek tili tarixiy
leksikasini yozma manbalar
asosida ko‘zdan kechirar ekanmiz, unda arabizmlar salmog‘i XIX asr oxiri va XX
asr boshlarigacha tadrijiy ko‘payganini ko‘rishimiz mumkin. Qadimgi turkiy
bitiklarda arab so‘zlari bo‘lmagani holda, XI asr yodgorligi “Qutadg‘u bilik”ka
nisbatan XII-XIII asrlar yodgorligi deb topilgan “Hibatul-haqoyiq” va undan keyin
yozilgan mumtoz asarlarda arabizmlar ko‘proq uchraydi
1
.
Mazkur tadqiqotlarga
tayanib shuni bilishimizki o‘zbek tilining qurilish atamalarini anglatuvchi
so‘zlarning ba’zilarida arabiy o‘zlashmalarni kuzatishimiz mumkin. Biz magistlik
1
Н.М.Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1976. – Б.140.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
261
ishimizda qurilishga oid arabcha o‘zlashmalarni imkoniyat darajasida ko‘rib
chiqamiz.
Arab lug‘aviy birliklari, birikmalarining turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tiliga
o‘zlashish sabab va vositalari haqida olimlarimiz ko‘plab ilmiy mulohazalarni bayon
qilganlar
1
.
O‘zbek tiliga arab tildan o‘zlashgan qurulilshga oid atamalarda arabiy+forsiy
shakldagi atamalar bilan birga sof arabiy atamalar ham mavjud. Masalan,
2
araqi,
araqi sarrov (a+f), iroqi, zarba, zarbalik gumbaz (a+f), ziyoratxona (a+f),
ziyoratxona (a+f), ibodatxona (a+f), iroqi, kitoba, majmua, madrasa, masjid,
ma’bod, maqbara, minora, muqarnas, mezana, muhandis, me’mor, rabot, rasadxona
(a+f), obida, qubba, loyiha, va hakazolar.
Ushbu mavzuni “Nilufar guli” chizmasi vositasida talabalarga o‘tishni ko‘rib
chiqamiz.
“Nilufar guli” sxemasi “Arab tildan o‘zlashgan qurulilshga oid atamalarni
o‘rganish” muammosini hal qilish uchun mo‘ljallangan
choralarni ishlab chiqish
(lavha)
Majmua
atamasining
o‘zagining
aniqlash
Mezana
atamasining
o‘zagining
aniqlash
Muqarnas
atamasining
o‘zagining
aniqlash
1
Абдуллаев Ф. Арабизмы в узбекском языке: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Ташкент, 1945; Ўша
муаллиф. Ўзбек тили лексикасининг баъзи бир масалаларига доир // Тил ва адабиёт институти асарлари, 1-
китоб. Тошкент, 1946. – Б.83-93; Акылбекова З. Арабизмы // Источники формирования тюркских языков
Средней Азии и Южной Сибирии. –Фрунзе, 1964; Мадраҳимов О. Ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси лексикаси. –
Б.41-46;Усмонов С. Ўзбек тилининг луғат составида тожикча-форсча ва арабча сўзлар // Навоийга армуғон.
Тошкент, 1968. – Б.109-120; Ўзбек тили лексикасида арабча сўзлар // Ҳозирги замон ўзбек тили.
Лексикография. Фонетика. Графика ва Орфография. Морфология. Фахри Камол таҳрири остида. –Тошкент:
Ўз ФАН, 1957. – Б.99-101; Бегматов Э. Арабча ўзлашма сўзлар қатлами // Ўзбек тили лексикологияси.
Тошкент: Фан, 1981. – Б.11-124.
2
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш томлик. Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти.
2006. Atamalar ushbu manbadan olingan
Amaliy nuqtai nazardan barcha g’oyalarni ixcham deb tasavvur
qiling (bitta-ikkitasi bilan chegaralaning), bu ham aql uchun
foydali mashq hisoblanadi.
Sizga katta qog’oz varag’i zarur bo’ladi. Doimo o’zingiz
mushohadalaringiz natijasini bir varaq qog’ozda ko’rish foydali
hisoblanadi. Qarama-qarshi holda esa sizga bir varaqdan
boshqasiga sakrab yurishingizga va bunda zaruriy biror muhim
narsani unutishingizga olib keladi.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
263
sarrovning araqi ko‘rinishga ishlanishi. Imoratning to‘sini
yoki stropilalari tagiga
qo‘yiladigan uzun yog‘och to‘sin. Tom yopish uchun sarrov solmoq. Sarrov
qo‘ymoq. Mirzaterak baland va to‘g‘ri o‘sadi, undan to‘sin, sarrov va sinch ustunlar
sifatida yaxshi foydalaniladi. Gazetadan. -Anavi uyada, - Abdumajid osma lampani
olib, sarrovga solingan qaldirg‘och uyasini yoritdi. S. Anorboyev, Yo‘lda yo‘ldosh
bo‘lganlar.
