85
mustaqil davlatimizga juda katta foyda keltiradi. Isroflarni kamaytirishni bir necha usullari mavjud
bo‘lib, bu usullar jumlasiga bir fazali yerga ulanish toklarini kompensatsiyalash usuli kiradi.
Bir fazali yerga ulanish toklarini kompensatsiyalashda mikroprotsessor–lardan foydalanish
natijasida o‘ta kuchlanishning miqdorini kamaytirishga erishildi.
Fan va texnikaning rivojlanishi natijasida kichik hajmli protsessor–lar, ya’ni
mikroprotsessorlar yaratildi.
Mikroprotsessorlarning yaratilishi nafaqat bir fazali
yerga ulanish toklarini
kompensatsiyalashda balki, aviatsiya, temir yo‘l bekatlarini sotuvchi avtomatlarda ham keng
qo‘llanilib kelinmoqda, bu esa qo‘lda bajariladigan ishlarni avtomatlashtirishga olib keldi.
Sanoat korxonalarining elektr ta’minot sistemalarida (ETS) ishonchlilikni oshirish muhim
ahamiyatga ega. Ko‘p o‘tkazilgan tajribalarning natijalari va mavjud
adabiyotlarning bergan
ma’lumotlariga asosan korxonalarda ro‘y berayotgan ishonchlilikning buzilishiga yerga ulanib
qolishda paydo bo‘ladigan sig‘imli toklarning ta’siri juda kattadir. Chunki, bunday nonormal holat
korxonalardagi barcha buzilishlarning 75% ni, ayrim hollarda esa 90% ni tashkil etadi. Bu sig‘imli
toklar ko‘proq kabelli liniyalarda bir fazasining yerga ulanib qolishi oqibatida paydo bo‘ladi.
So‘ngra, u yer orqali bo‘lgan zanjir bo‘ylab oqib, boshqa zarar ko‘rmagan fazalarga neytral orqali
o‘tib, u yerda o‘ta kuchlanishni paydo qiladi. Bu o‘ta kuchlanishni miqdori xozirgi kungacha
muammo bo‘lib, ko‘p hollarda nominal kuchlanishga nisbatan 3–4 marta ko‘p deb olinadi.
Shuning uchun sanoat korxonalarining 6–35 kVli tarmoqlarida neytralga yoy so‘ndiruvchi
reaktorlar o‘rnatish va uni induktiv toklarini avtomatik boshqarish yo‘li bilan sig‘imli toklarning
qiymatini neytral orqali o‘tayotganda kamaytirish mumkin.
Hozirgi paytda ko‘p ishlatilayotgan yoy so‘ndiruvchi reaktorlarning (YoSR) ZROM
(zazemlyayuщiy reaktor odnofaznыy maslyannыy) turi eng ko‘p tarqalgandir. Chunki,
uning
induktiv toki (
I
L
) ni reaktor o‘chiq turgan paytida kerakli pog‘onaga o‘zgartirish yo‘li bilan
boshqarish mumkin. Ma’lumki, induktiv (
I
L
) va sig‘im (
I
s
) toklar bir–biriga nisbatan 180°
yo‘nalishga ega. Shuning uchun ularni bir nuqtadan teng miqdorlarda o‘tkazilsa, bir – birini
kompensatsiya qiladi. Bu holatni e’tiborga olib, Ukraina va Rossiya
davlatlarida YoSRlarning
ko‘pgina turlari yaratilgan. Bu borada Ukraina davlatida ancha oldinga ketish mavjud bo‘lib, ular
yaratgan ZROM markadagi reaktorning zamonaviy RZDSOM (reaktor zazemlyayuщiy
dugogasyaщiy stupenchatыy odnofaznыy maslyannыy) turi seriyali ishlab chiqarishga quyilgan.
Bu reaktorning afzalligi shundan iboratki, uning induktiv
tokini boshqarish rejimi, ventilli
o‘zgartiruvchi yordamida avtomatik boshqariladi. Bu esa shu reaktorni boshqarishda zamonaviy
mikroprotsessorlardan (MP) foydalanish imkoniyatini yaratadi.
ASSEMBLER degan elektron hisoblash mashinasi (EHM) tilida tuzilgan dastur yordamida
ETS tarmog‘idagi nonormal yerga ulanib qolish natijasida paydo bo‘lgan sig‘imli tokni qiymatini
aniqlab, unga teng ravishda induktiv tokni qiymatini aniqlash va reaktorni PUE talabi bo‘yicha
ruxsat etilgan miqdor hisobidagi natijani olish darajasida avtomatik boshqarish imkoniyatini
beradi.
CONST–Masshtablovchi koeffitsientlarni OZUga yozuvi.
INRUT–OZU xotirasi bo‘limiga kirish va yozish o‘lchovli kattaligini kiritadi.
SWITCH–Reaktorni tarmoqdan uzish uchun DGRni yoqish uchun zarur bo‘lgan tarmoqni
yoqish.
KOEF–Masshtablovchi koeffitsientlar kiritilgan o‘zgaruvchilarni ko‘paytirish.
ARCCOS–R
, R
, R
aktiv quvvat kattaliklari bo‘yicha burchak kattaliklari
,
,
larni
hisoblash.
SALS–Tuzilgan algoritm bo‘yicha kattaliklarni
hisobini bajaradi, boshida G
aktiv
o‘tkazuvchanlik yig‘indisini aniqlaydi,
keyin
S
sig‘im o‘tkazuvchanlik yig‘indisini,
86
bundan keyin esa o‘lchangan va hisoblangan DGRni pog‘onali rostlash bilan o‘zgarish
kattaligi
aniqlanadi.
RECOD–Hisoblangan ko‘rsatkichlarni o‘n oltilikdan ikkilikka TRANS o‘zgartiruvchi,
ikkilikdan esa o‘nlik sanoq sistemasiga o‘tkazuvchi yordamchi dastur.
