62
3.2. Mehnat unumdorligini oshirish omillari, shart-sharoitlari va
zahiralari
Mehnat unumdorligini oshirish zahiralari (rezervlari) – texnika va texnologiyani
takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishni yaxshilash
hisobiga mehnat unumdorligini oshirishning barcha omillaridan yanada to‘laroq
foydalanish imkoniyatidir. Zahiralar mehnat unumdorligini oshirish omillari bilan
chambarchas bog‘liqdir. Agar biror omilni imkoniyat sifatida olib qaraydigan bo‘lsak, u
holda bu omil bilan bog‘liq bo‘lgan zahiradan foydalanish imkoniyatning voqelikka
aylanish jarayoni hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini oshirish zahiralarining bir necha tasniflari mavjud bo‘lib,
ularning hammasi ikkita katta guruhga bo‘linadi: jonli mehnatdan (ish kuchidan)
foydalanishni yaxshilash zahiralari va asosiy va aylanma fondlardan yanada
samaraliroq foydalanish zahiralari. Birinchi guruhga mehnatni tashkil etish, mehnat
sharoitlari, ishlovchilarning mehnat qilish qobiliyatini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni
joy-joyiga qo‘yish, uzluksiz ishlash uchun tashkiliy shart-sharoitlar yaratib berish,
shuningdek, xodimlarning mehnat natijalaridan moddiy va mahnaviy manfaatdorligini
oshirishni ta‘minlash bilan bog‘liq masalalar kiritiladi. Ikkinchi guruh asosiy ishlab
chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va shu kabilar)dan yaxshiroq
foydalanishi zahiralarini, shuningdek, xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar,
yoqilg‘i, energiya va boshqa aylanma fondlardan yanada tejamli va to‘liq foydalanishni
o‘z ichiga oladi.
Zahiralar foydalanish imkoniyatlari belgilari bo‘yicha zahira zahiralariga va
nobud bo‘lish (bekorga sarflash) zahiralariga bo‘linadi.
Zahiralar tushunchasiga ishlab chiqarishda ish vaqtining bekor sarf bo‘lishi ham
kiradi. Bular smena ichida va kun mobaynida bekor turishlar, ishga kechikib kelish va
rejada ko‘zda tutilmagan ishga kelmay qolishlarning barchasidir; mehnatning ishlab
chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan holda sarflanishi - mehnat qurollari va mehnat
63
ashyolaridan oqilona foydalanmaslik hamda belgilangan texnologiya jarayonlarining
buzilishi oqibatida mehnatning rejadagidan tashqari ortiqcha sarflanishidir.
Zahiralar foydalanish vaqtiga qarab joriy va istiqbol zahiralariga bo‘linadi. Joriy
zahiralar texnologiya jarayonlari muhim darajada o‘zgartirilmay va qo‘shimcha kapital
mablag‘lar sarflanmay amalga oshiriladi. Istiqbol zahiralari ishlab chiqarishni qayta
tashkil etishni, ancha mukammal asbob-uskunalar o‘rnatilishi, tayyorgarlik ishlariga
kapital mablag‘lar va ko‘proq vaqt sarflashni talab qiladi.
Zahiralar aniqlanish va foydalanish joyiga qarab xalq xo‘jalik, tarmoq va ichki
ishlab chiqarish zahiralariga bo‘linadi. Xalq xo‘jalik zahiralariga tabiiy resurslar,
ulardan har tomonlama foydalanish va shu kabilar kiradi. Tarmoq zahiralariga shunday
zahiralar kiradiki, ulardan foydalanish umuman tarmoqdagi xodimlar mehnat
unumdorligini oshiradi (korxonalarning ixtisoslashtirilishi, ishlab chiqarishning bir
joyga
to‘planishi
va
kombinatsiyalanishi,
texnika
va
texnologiyaning
takomillashtirilishi va hokazo). Ichki ishlab chiqarish zahiralari mehnat unumdorligini
oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ular joriy va istiqbol zahiralardan tashqari, ikki
guruhga bo‘linadi: mahsulotning sermehnatlik darajasini pasaytirish zahiralari va jami
ish vaqtidan yaxshiroq foydalanish zahiralari.
Mahlumki, mehnat unumdorligi darajasi ish vaqti birligiga to‘g‘ri keladigan
mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Lekin boshlang‘ich hajmlar vaqtda ifodalansa,
mehnat unumdorligi ish vaqti fondining mahsulot sermehnatlik darajasiga nisbati
sifatida hisoblab chiqariladi:
M
u
Мс
Ф ив
.
Buning mahnosi shuki, mahsulot ishlab chiqarish mehyori uni ishlab chiqarishga
sarflangan vaqt miqdoriga to‘g‘ri proportsional va uning sermehnatlik darajasiga teskari
proportsionaldir. Agar mehnat unumdorligi ish vaqt fondini ko‘paytirish hisobiga ortsa,
u holda bu unumdorlikni oshirishning ekstensiv yo‘li hisoblanadi; agar unumdorlik
sermehnatlik darajasini qisqartirish bilan ta‘min etilsa, bu ekstensiv yo‘l hisoblanadi.
Bunda mahsulot tayyorlashga sarf etiladigan sarf xarajatlarning kamayishi yangi
64
texnika va texnologiya joriy etish, mehnatni tashkil etishni takomillashtirish hisobiga
sodir bo‘ladi.
Mavjud zahiralarni aniqlash ishlab chiqarishning ayrim uchastkalarida yoki joriy
va oldingi davrlardagi ish turlari bo‘yicha mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasini
tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Tahlil qilishning asosiy usuli joriy davrdagi
ko‘rsatkichlarni
rejalashtirilgan
ko‘rsatkichlar
bilan
taqqoslashdir.
Bunda
rejalashtirilgan topshiriqlarning asoslanganligi ham tekshirilishi lozim, chunki ularda
rejalashtirilgan davrdagi ishlab chiqarishning barcha xususiyatlari, shart-sharoitlari,
zahiralarini to‘la hisobga olinmagan bo‘lishi mumkin. SHuningdek, yil davomida
rejaga kiritiladigan turli aniqliklarni ham hisobga olish zarur. Ular boshqa
ko‘rsatkichlarga - mehnat unumdorligiga, xodimlar soniga, mehnatga haq to‘lash
fondiga turli o‘zgartirishlar kiritilishiga sabab bo‘ladi.
Ishchi kuchi tejalishini hisoblash uchun sermehnatlik darajasini pasaytiruvchi
tadbir joriy etilishidan oldingi va keyingi u yoki bu mahsulotni tayyorlash yoki biron -
bir ish turini bajarishga sarflangan mehnat xarajatlari taqqoslab ko‘riladi.
Sermehnatlik darajasini norma-soatlarda o‘lchaganda ish kuchining tejalishi (Tk)
quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
T
k
К
в
Фи
Тн
.
.
x M,
Bu yerda: T
n
- operatsiyaga sarflangan mehnatni tejash, norma-soat hisobida;
F
i.v.
- ishchining yillik ish vaqti foizi, soat;
K - mazkur operatsiyada normalarni bajarishning rejadagi koeffitsienti;
M - yil oxirigacha amalga oshirilgan operatsiyalar (buyumlar) soni.
Ish vaqtidan yaxshiroq foydalanish hisobiga mehnat unumdorligining o‘sish
zahiralari avvalo bu vaqtning bekor sarf bo‘lishiga barham berish bilan bog‘liqdir.
Haqiqatda ular sermehnatlik darajasining pasayishi zahiralaridan keskin farq qiladi
hamda faqat mehnat va ishlab chiqarish yaxshi tashkil etilmaganda, mehnat
intizomi buzilganda, mehnatni muhofaza qilish yetarli darajada yo‘lga
qo‘yilmaganda va shu kabi hollarda sodir bo‘ladi. Bu zahiralar ko‘rsatib o‘tilgan
kamchiliklar barham topgach tugaydi. Holbuki sermehnatlik darajasini kamaytirish
65
zahiralari cheksiz hisoblanadi. Ish vaqtining bekor sarf bo‘lishi hisobiga mehnat
unumdorligining o‘sish zahiralarini aniqlash maqsadida ish vaqtining haqiqiy
balansini sinchiklab tahlil qilish uni rejalashtirilgan ish vaqti bilan taqqoslash, ish
kunini surhatga tushirish va bu ishni mustaqil ravishda amalga oshirish yordamida
ish vaqtining bekor sarf etilishini aniqlash, ularning sabablarini belgilash va ularni
kamaytirish yoki to‘liq barham toptirish tadbirlarini ishlab chiqish lozim.
Mehnat unumdorligini oshirish zahiralaridan biri - kadrlar tarkibini
takomillashtirishdir. Kadrlar tarkibi deganda sanoat-ishlab chiqarish xodimlarining
ayrim toifalari o‘rtasidagi miqdor nisbati tushuniladi. Asosiy va yordamchi
ishchilarning miqdor nisbati, shuningdek, ishchilarning barcha xodimlar sonidagi
nisbati eng muhim. Kadrlar tarkibining ko‘rsatkichlari: sanoat-ishlab chiqarish
xodimlari umumiy sonida ishchilarning salmog‘i va ishchilar va butun xodimlar
umumiy sonidagi asosiy ishchilarning salmog‘idir. Asosiy ishchilarga tovar
mahsulot ishlab chiqarishda bevosita band bo‘lgan ishchilar, yordamchi ishchilarga
- ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bilan band bo‘lgan ishchilar (navbatchi
slesarlar, detallarni yetkazib beruvchilar, yonilg‘i (yoqilg‘i) tashuvchilar va
hokazolar), ya‘ni asosiy tsexlarda xizmat ko‘rsatuvchi ishchilar va yordamchi
tsexlardagi barcha ishchilar kiradi.
| 