58
III-bob. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida mehnat
unumdorligini oshirishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari
3.1.
Iqtisodiyotni
modernizatsiya
qilish
sharoitida
mehnat
unumdorligini oshirishning ahamiyati
Mehnat unumdorligi - rivojlanib boruvchi ko‘rsatkichdir. U ko‘pgina sabablar va
omillar ta‘sirida doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Ulardan bir xillari mehnat
unumdorligi oshishiga yordam bersa, boshqalari uni pasaytirishga sabab bo‘lishi
mumkin. Bundan tashqari, mehnat unumdorligi darajasi va o‘sishiga
mehnat jarayoni
kechadigan sharoit ham ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. SHart-sharoitlar qulay bo‘lsa, u yoki
bu omilning ta‘sir etishini kuchaytiradi yoki noqulay bo‘lsa, bu ta‘sirni zaiflashtiradi.
Masalan, tabiiy-iqlim sharoitlari qishloq xo‘jaligidagi mehnat natijalariga va uning
unumdorligiga jiddiy ravishda ta‘sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish vositalarining
mulkchilik shakllari bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy shart-sharoitlar, shuningdek, ishlab
chiqarish munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan shart-sharoitlar boshqa teng sharoitda
ham mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta‘sir ko‘rsatishi mumkin.
Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga ko‘pgina omillar ta‘sir
qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o‘zgarishiga ta‘sir ko‘rsatadigan
harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi. Ulardan ayrimlari mehnat
unumdorligining ortishiga yordam bersa, boshqalari unumdorlikning pasayishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Omillarning birinchi guruhiga mehnat vositalarining samarasini
ortishi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish va mehnatkashlar ijtimoiy guruhlari
sharoitining yaxshilanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tadbirlar kiradi; ikkinchi guruhi
- tabiiy sharoitlarning noqulay ta‘sir ko‘rsatishi, ishlab chiqarish
va mehnatni tashkil
etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy elementlarning ta‘sir ko‘rsatishi
kiradi.
Ayrim korxona yoki tashkilot darajasidagi omillarni qarab chiqqanda, ularning
hammasini ichki va tashqi omillarga bo‘lish mumkin.
59
Ichki omillarga korxonaning texnika bilan qurollanish darajasini,
qo‘llanilayotgan texnologiyaning samaradorligi, mehnat
va ishlab chiqarishning
energiya bilan ta‘minlanishi darajasi, tatbiq etilayotgan rag‘batlantirish
tizimlarining ta‘sirchanligi, kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish, kadrlar
tarkibining yaxshilanishi kabi korxonani rahbarlariga bog‘liq bo‘lgan barcha
narsalar kiradi. Tashqi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: davlat
buyurtmalari va bozordagi talab hamda takliflarning o‘zgarishi
munosabati bilan
mahsulot xillari va ularning sermehnatlik darajasining o‘zgarishi; jamiyat va
mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlari; mehnatni kooperatsiyalashuv
darajasi, moddiy texnika ta‘minoti tabiiy shart-sharoitlar va hokazolar.
Barcha omillarni o‘z ichki mazmuni va mohiyatiga ko‘ra, uchta guruhga
bo‘lish mumkin: moddiy-texnika, tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy. Mehnat
unumdorligini
oshirishning moddiy asosi fan, texnika va texnologiyani
rivojlantirish, ularning yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etishdir. SHuning uchun
ham moddiy-texnika omillari guruhini, odatda, yetakchi va qolgan barcha
omillarni belgilovchi guruh deb qaraladi.
Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy-texnika omillariga fan-texnika
taraqqiyotini uzluksiz rivojlantirish asosida mehnatning texnika va energiya bilan
ta‘minlanishini oshirish kiradi. Ishlab chiqarishda fan-texnika
taraqqiyotining asosiy
yo‘nalishlari quyidagilardir: ishlab chiqarishning avtomatlashtirishga o‘tish munosabati
bilan uni mexanizatsiyalash; mehnatning energiya bilan ta‘minlanish darajasini oshirish
asosida mashina va asbob-uskunalar quvvatining ortishi; ishlab chiqarishni
elektrlashtirish; sanoat va qishloq xo‘jaligining bir qancha tarmoqlarida ishlab
chiqarishni kimyolashtirish; butunlay yangi texnologiyalarning yaratilishi (ular ishlab
chiqarish intensivligini oshirishni ta‘minlaydi va
jonli mehnat sarfini keskin
qisqartiradi); ishlab chiqarishga material sarflanishining pasayishi va moddiy
resurslarning tejalishi; mashinalar va asbob-uskunalar ixtisoslashuvining chuqurlashuvi
va shu kabilar. Energiyaning yangi qudratli manbalari - atom, ichki yadro, geoterial,
kosmik va hokazo turlarining o‘zlashtirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
60
Moddiy - texnika omillari ta‘siri natijasida mehnat unumdorligi ortadi va
mahsulotning sermehnatlik darajasi (t) pasayadi. Sermehnatlilik darajasi ko‘rsatkichi
bo‘yicha mehnat unumdorligining o‘sishi quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:
