66
XULOSA VA TAKLIFLAR
O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyoti ijtimoiy mehnat taqsimoti
natijasida yuzaga kelgan hamda umumiqtisodiy qonun va qonuniyatlar asosida
rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda iqtisodiyotimiz bozor munosabatlariga
o‘tishning o‘ziga xos yo‘lidan bormoqda. Prezidentimizning beshta tamoyili asos
qilib olingan bu model hozirda jahon mamlakatlari tomonidan ham tan olindi.
Ishlab chiqarish munosabatlarida mehnat faoliyatini tashkil qilish masalasi
eng asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Ishlab chiqarish munosabatlarida ishchi kuchi
va mehnat qurollari, mehnat predmetlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keladi.
O‘zaro bog‘liqlik va ta‘sir, mehnat faoliyatini qay holatda tashkil etilganligi
natijasidir. Mehnat faoliyatini tashkil etish, bir tomondan uning asoslarini
(huquqiy, mahnaviy-psixologik, iqtisodiy, ijtimoiy) yuzaga kelishi, ikkinchi
tomondan mehnat faoliyati mexanizmini shakllantirilishini taqozo etadi.
Tor mahnoda mehnatni tashkil etish deganda jonli mehnatni tashkil etish,
mehnatni taqsimlash va kooperatsiyalash, ish joylarini tashkil etish, mehnat
usullari, sharoitlari va dam olish tartiblarini oqilonalashtirish, mehnatni
mehyorlash,
xodimlarni
tayyorlash
va
malakalarini
oshirish,
moddiy
‗ag‘batlantirish, mehnat intizomini mustahkamlash kabi bir qator amaliy tadbirlar
majmuasi tushuniladi.
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, samarali mehnat faoliyatini tashkil
etish (mehnat predmeti va vositalarining mavjudligini taqazo etadi); mehnat
sharoitlarini tashkil qilish (texnologik va ekologik omillarini taqozo etadi); mehnat
munosabatlarini tashkil etish (xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishni talab
etadi); mehnatga haq to‘lashni tashkil etish, mehnatni o‘lchash, normalash hamda
mehnat sarfini uning sifatiga qarab baho berishni taqazo etadi. Bu muammolarning
yechilishi mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishdan tashqari, mehnat faoliyatini tashkil
etishning ajralmas funktsiyasi sifatida ham qaraladi.
Bitiruv malakaviy ishini bajarish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
67
1. Mehnatni tashkil etishning zarurligi ob‘ektiv ravishda mavjud bo‘lgan va
doimiy ravishda rivojlanib boruvchi kategoriyalar: mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi
bilan bog‘liqdir. Mehnat taqsimotining chegaralari muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
ularning buzilishi odatda mehnat unumdorligi, mahsulot tannarxi va shu kabilarnint
o‘zgarishiga olib keladi.
2. Keyingi vaqtlarda mehnatni tashkil etish sohasidagi tadbirlarning ahvoli
birmuncha yomonlashdi va bir qadar orqaga ketish sodir bo‘ldi. Bu narsa mehnat
unumdorligining pasayishida, mahsulot sifatining, tovarlar, xizmatlar sifatining
yomonlashuvida, ish vaqti bekor isrof bo‘lishining ortishida xodimlar, kasb
tayyorgarligining pasayib ketishida va shu kabilarda namoyon bo‘ldi. SHu sababli ham
mehnatni tashkil etish sohasidagi bilimlarning muntazamligi ayniqsa muhimdir.
Mehnatni tashkil etish bilan uni normalash chambarchas bog‘liqdir. U mehnat va ishlab
chiqarishni boshqarish sohasidagi faoliyatidan iboratdir.
3. Korxonalarda vaqt, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va boshqaruvchanlik
kabi mehnat normalarini to‘g‘ri qo‘llash va uni takomillashtirish mehnatni tashkil etish
samaradorligini oshirishga olib keladi.
4. Unumdorlik - muayyan vaqt mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdorining muayyan turidagi mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlatilgan resurslar
miqdoriga nisbatidir. Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari tizimining tuzilishi ulardan
har birining funktsional vazifasini aniqlashga asoslanish lozim. Ko‘rsatkichlarni
tasniflashni mezoni - mehnat natijalarini ifodalash usulidir.
5. Mehnat unumdorligini aniqlash vazifasi, uning tizimini yaratish, o‘rganish
muhim yo‘nalish hisoblanadi. Mehnat unumdorligini o‘lchash usullari ko‘p omilli,
vektorli va mezonli sifatida tasniflanadi.
6. Mehnat unumdorligi rivojlanib boruvchi ko‘rsatkich bo‘lganligi sababli
omillar va zahiralarni o‘rganish dolzarb muammoga aylandi. Mehnat unumdorligini
oshirish zahiralar tizimini yaratish eng muhim yo‘nalishdir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, sanoat korxonalarida quyidagi tadbirlarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi:
68
1. Ilmiy-texnika bazasi – bu ilmiy salohiyat va barcha mehnat vositalarining
majmuidir. Bu salohiyat eng avvalo sanoatni, so‘ngra, xalq xo‘jaligining boshqa
sohalari rivojini ta‘minlaydi. Sanoat sohasida fan-texnika taraqqiyotini anhanaviy
yo‘nalishlariga ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizatsiyalash,
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, ximiyalashtirish va yangi (progressiv)
texnologiyalarni joriy etish kiradi. O‘zbekiston Respublikasi, shu jumladan
Namangan viloyati bu borada o‘zining juda katta salohiyatiga ega. Mamlakatning
izchil va barqaror rivojlanishini ta‘minlash uchun ana shu salohiyatdan to‘la-to‘kis
foydalanish va fan-texnika taraqqiyotini yanada tezlatish zarur.
2. Sanoat sohasida ajoyib yutuqlar bilan birga bir qator kamchiliklar va hal
etilmagan muammolar mavjud. XXI asrda bu muammolarning yechimini topish
uchun O‘zbekistonda, xususan Namangan viloyatida barcha imkoniyatlar, ya‘ni
juda katta moddiy, mehnat, moliyaviy va intellektual resurslar mavjud. Ana shu
resurslardan oqilona foydalanish asosida O‘zbekistonning juda qudratli va samarali
sanoatini yanada yuqori darajaga ko‘tarish mumkin.
3. Korxonalarda biznes rejalar, kelgusi uzoq yillik istiqbolli rejalar va
boshqa rejalarni tuzishda taraqqiyotning barcha tomonlarini oldindan ko‘rish, ya‘ni
bashorat qilish hamda bu taraqqiyotni ta‘minlovchi iqtisodiy va texnik
salohiyatning samarali variantlarini qidirib topish kerak bo‘ladi.
Rejalashtirish ilmiylik, moslashuvchanlik, uzluksizlik, optimallik kabi
tamoyillarga asoslanadi. Bozor sharoitlarida korxona hamda investorlar va
hamkorlar uchun biznes-rejani tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda
bozorni tadqiq etishdan tortib to xaridorlarga sotuvdan keyingi xizmat
ko‘rsatishgacha bo‘lgan ko‘plab savollarga javob topiladi.
Mustaqillik yillarida rejalashtirishni takomillashtirish borasida anchagina
ishlar amalga oshirildi. Lekin xalq xo‘jaligini, jumladan, sanoatning rejali,
mutanosib rivojlanishining bir qator muammolari hali o‘z yechimini topgani yo‘q.
SHu sababli bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish va demokratik davlat,
bozor iqtisodiyotining talablariga javob beradigan rejalashtirishni yaratish zarur.
69
4. Korxonaning barqarorligi yoki nochorligi uning samarali yoki samarasiz
faoliyat yuritishini mos ravishda aks ettiradi. Bu jihatdan bugungi xo‘jalik yuritish
amaliyoti to‘lov qobiliyati koeffitsienti, xususiy va qarzga olingan aylanma
mablag‘lar nisbati koeffitsienti, moliyaviy mustaqillik koeffitsienti va xususiy
aylanma vositalar bilan ta‘minlanganlik koeffitsienti kabi ko‘rsatkichlar tizimidan
foydalanadi.
Turli korxonalarda xo‘jalik yuritish samaradorligiga o‘z imkoniyatlari va
yuzaga keluvchi iqtisodiy imkoniyatlardan kelib chiqqan holda turli usullar
yordamida erishiladi. Samaradorlikka erishishning hamma uchun to‘g‘ri keluvchi
yagona yo‘li mavjud emas. Korxonaning vazifasi barcha faoliyat turlarida
samaradorlikka erishish yo‘llarini qidirishdir.
5. Xodimlarning moddiy manfaatdorligi tamoyilini hayotga muntazam
ravishda, ya‘ni izchillik bilan tatbiq etish sanoat taraqqiyotining muhim
shartlaridan biri hisoblanadi. SHu sababli sanoat ishlab chiqarishida mehnatga haq
to‘lashni yaxshilash va uning eng progressiv usullarini qo‘llashga alohida e‘tibor
berish kerak bo‘ladi. SHu bilan bir qatorda ishchilarga zarur mehnat sharoitlarini
yaratib berish, ularni ijtimoiy himoyalash zarur.
6. Sanoat ishchi-xodimlarining bilim va malaka darajasi mamlakat ishlab
chiqarish kuchlarining eng muhim elementi, ya‘ni unsuri hisoblanadi. Malakali
xodimlar tayyorlash, xodimlar malakasini oshirish, qayta tayyorlashga jiddiy
e‘tibor qaratish lozim.
Yuqoridagi
vazifalarni
amalga
oshirish
korxonalarning
iqtisodiy
barqarorligini ta‘minlashga, ularda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati va
raqobatbardoshligini oshirishga hamda ular faoliyatini rivojlantirishga olib boradi,
deb hisoblaymiz. Natijada, korxonalarda foydalilik darajasi yuksalib boradi,
xodimlarning mehnatdan manfaatdorligi ortadi va korxona murakkab sharoitlarda
ham
o‘z faoliyatini davom ettirishga erishadi hamda mamlakatimiz
iqtisodiyotining rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi.
| 