1.3. Rangtasvir tasviriy san`atning yetakchi turi
Rangtasvir-tasviriy sanʼat turlaridan biri. Biror qattiq yuzada rangli ashyolarda,
boʻyoqlar yordamida yaratiladigan badiiy asar. Rangtasvir voqelikni badiiy
tasvirlash va talqin qilish, tomoshabin fikri va tuygʻulariga taʼsir etishning muhim
vositasi, muhim ijtimoiy mazmun va rang-barang gʻoyaviy vazifalarga ega.
18
Rangtasvir asarining g`oyaviy mazmuni uning mavzu va syujetida
mujassamlashadi, syujetni rassom rangtasvirning ifoda vositalari (kompozitsiya,
rasm, rang , ritm va h.k.) orqali roʻyobga chiqaradi. Rangtasvir asarlari asos (maxsus
ishlov berilgan mato, yogʻoch, qogʻoz, karton, shisha, metall va h.k.), rang qatlami
(moyboʻyoq, guash, tempera, akvarel, rangli shisha, rangli tosh va h.k.), ayrim
hollarda uni saqlash uchun ustidan berilgan yupqa lok qatlamidan iborat boʻladi.
Rangtasvirning muhim tasviriy va taʼsir vositasi-rang (kolorit).
Rang orqali rassom borliq yoki xayoliy dunyoni koʻrinarli shakllarda tasvirlaydi,
makonning cheksizligini, undagi narsalarning rang-barangligini, moddiyligini hajm
va fakturasini koʻrsatishi, harakat, inson ruhiyatidagi oʻzgarishlar, murakkab hissiy
kechinmalar, oʻyxayollarni aks ettirishi mumkin.Rangtasvirning tasviriy ifoda
vositasi va ishlash uslubi ishlatiladigan rang , qurollar xususiyati, rang eritgichlari,
asosiga bogʻliq (yuzasi silliq yoki gʻadirbudir berilishiga qarab asar koʻrinishi
turlicha taʼsir koʻrsatishi mumkin). Asar dastlab ijodkor tasavvuri va ongida paydo
boʻlgan gʻoya qoralamasi tarzida qalam yoki koʻmirqalamda biror yuza (koʻpincha
qogʻoz va karton)da ishlab olinadi. Soʻng shunga mos asos tanlanib, unga
bajariladigan ishning mohiyatiga koʻra ishlov beriladi. Shundan soʻng tasvir oʻrni
belgilab rasmi ishlanadi. Rang berishda esa asta suyultirilgan rang bilan boshlab koʻp
qatlamli (lessirovka) yoki kerak rangni bir qoʻyishda bir qatlamli (alla prima)
bajarish mumkin. Rangtasvir asarlari ishlanishini shartli ikki -yassi va hajmlifazoviy
uslubga ajratish mumkin.Birinchi uslubda tasvir nursoyasiz yaxlit yassi shakllarda
ishlanadi, hajmli fazoviy usulda esa tasvir hajmli nursoya yordamida muhit bilan
bogʻliq hodda tasvirlanadi. Bunday asarlar rangga boy boʻlib, unda ranglarning
barcha tuslanishlarini his etish, tushuvchi nurning qaytgan rangini ham, qaytgan
nurlarning tuslanishi va boshqa ranglar bilan boyishi (refleks)ni koʻrish mumkin.
Rangtasvir asarlarida bu ikki uslub orasida qatiy chegara yoʻq, biri ikkinchisini
toʻldiradi. Rangtasvir asarlari oʻzining ishlanish oʻrni, mazmuni, bajaradigan
vazifasi, ishlanish uslubi va koʻrinishiga qarab monumental (monumental sanat,
monumental rangtasvir), bezak (bezak sanʼati, bezash sanʼati), dastgoh sanʼati,
19
dekoratsiya (teatr va kino dekoratsiyasi), miniatyura va boshqalarga boʻlinadi.
Tasvir mavzui va mazmun yoʻnalishiga qarab bir qator janrlarga ajraladi:
animalistika, tarixiy janr, maishiy janr, batal janri, portret, manzara, natyurmort va
boshqalar.
Rangtasvir qadimda soʻnggi paleolit (miloddan avvalgi 40-8 ming yilliklar)da
paydo boʻlgan. Janubiy Fransiya (Fon de Gom, Lasko), Shimoliy Ispaniya
(Altamira), Oʻrta Osiyo va boshqa yerlarda rangtasvir asarlari saqlanib qolgan. Soz
tuproqli boʻyoqlar, qorakuya, pista kumir bilan ishlangan, rasmlar tekis sharpa sifat
(siluet), baʼzilarida esa hajmli kilib ishlashga harakat qilinganligi seziladi. Mezolit
va neolit davrida bajarilgan ibtidoiy rasmlarda murakkab kompozitsiyalar, abstrakt
tushunchalar paydo boʻla boshlagan. Quldorlik davrida rivojlangan texnik
vositalarga boy obrazlar tizimi shakllandi. Qadimiy Sharq mamlakatlari (Misr,
Hindiston, Oʻrta Osiyo), jan.sharqiy Yevropa (Yunoniston, Italiya), shuningdek,
Amerika qitʼasi (Markaziy Amerika)da monumental rangtasvir rivojlandi. Maqbara
ibodatxona, saroy va boy zodagonlarning uylari devorlariga turli mavzu va
yoʻnalishda asarlar ishlandi.
Antik davrda meʼmorlik va haykaltaroshlik bilan uygʻunlashgan rangtasvir
diniy mazmun bilan bir qatorda oliy tavaqa maqsadlarita tavmat qildi, nursoya,
chiziq va havo perspektivasi yuzaga keldi, maishiy va tarixiy lavhalar, manzara,
portret, natyurmortlar yaratildi. Miloddan avvalgi 5-asrda Yunonistonda mum
rassomligi (enkaustika)dagi dastgoh rassomligi haqida fayyum portretlari tasavvur
beradi. Oʻrta asrlarda Sharq mamlakatlarida monumental rangtasvir sanʼati
oʻzining haqiqiy gullashdavrini boshidan kechirdi. Hindiston (Ajanta), Oʻrta Osiyo
(Tuproqqalʼa, Varaxsha, Afrosiyob, Bolaliktepa) va boshqalarda nozik boʻyoqlar,
nafis bezak ritmi, hayotiy kuzatishlarning yorqinligi xos boʻlgan miniatyura sanʼati
rivojlandi, Xitoy, Yaponiya, Koreyada shoyi va qogʻozga tush, akvarel va guash
boʻyogʻida racm ishlash sohasida yuqori choʻqqilarga erishdi. Uygʻonish davrida
rangtasvirning yangi qirralari yuzaga keldi, ilmiy asosga tayangan realistik sanʼat
kamol topdi va jahon sanʼati rivojida muhim oʻrinni egalladi, ifoda tizimi hamda
20
uning ilmiy asosi yaratildi. Perspektiva, optika, plastik anatomiya borasida
yutuqlarga erishildi, monumental rangtasvir yuksak choʻqqisiga koʻtarildi, gʻoyaviy
boyidi, dastgoh rangtasviri ijtimoiy hayotga keng koʻlamda kirib bordi. Texnikada
suv boʻyoq oʻrnini moyboʻyoq egallay boshladi, lessirovka, valyor uslubiga qiziqish
ortdi, lok-moyboʻyoq texnikasi murakkablashdi, koʻp qatlamli rangtasvir rivojlandi.
Faktura masalalarida ham izlanishlar olib borildi, oq qoplamli (grunt) asosga silliq
rangli qoplama asosga quyuq rang surtmalari (pastoz uslubi) bilan ishlashga eʼtibor
ortdi. 17-18-asrlarda Yevropa (Fransiya, Italiya, Ispaniya, Flandriya, Gollandiya,
Buyuk Britaniya, Rossiya va boshqalar)da milliy rangtasvir maktablari shakllandi,
hayotni haqqoniy inqilobiy taraqqiyotda aks ettirish, inson ruhiy olamidagi nozik
oʻzgarishlarni, inson va jamiyat muammolarini ishonarli talqin etish muhim oʻrinni
egalladi. Rangtasvir janrlari kengaydi, monumental rangtasvir bilan dastgoh sanʼati
keng rivoj topdi, uslubiy yoʻnalishlari koʻpaydi, tonal rangtasvir yanada
mukammallashdi. Pastel, akvarelga qiziqish ortdi. Yevropa sanʼati (ayniqsa, dastgoh
rangtasvir)ning jahon xalqlari, jumladan, Sharq mamlakatlari sanʼatiga taʼsiri
sezilarli boʻldi. 19-asrda rangtasvir dunyoqarash bilan bogʻliq dolzarb masalalarni
hal etishga harakat qilib ijtimoiy hayotda muhim urinni egalladi, ijtimoiy hayotdagi
mavjud illatlar oʻtkir tanqid ostiga olindi, 19-asr mobaynida akademizmga
asoslangan xayotdan uzoq, ideallashtirilgan obraz va qahramonlarni targʻib qiluvchi
asarlar maqtaldi, naturalizm anʼanalari shakllandi. Quruq, hayotdan uzoq soʻnggi
klassitsizm va salon akademizmiga qarshi kurashda davrning murakkab, fojiali
voqealariga bagishlangan shijoatli, taʼsirchan, nursoya nisbatlari keskin olingan,
toʻyingan, rangdor koloritli romantizm uslubi paydo boʻlib rivojlandi (Fransiyada -
P.Jeriko,
E.Delakrua, Germaniyada - F.O.Runge, K.D.Fridrix, Rossiyada O.A.Kiprenskiy,
K.P.Bryullov va boshqalar), hayotni oʻziga oʻxshatib ishlash uslubiga asoslangan
realistik rangtasvir bu davrda yanada chuqurlashdi. Endilikda tasvirni nafaqat
haqqoniy boʻlishiga, balki hayotni kuzatish asosida paydo boʻlgan kechinma va
taassurotlarni, xayol va oʻylarni ham ifodalashga harakat kuchaydi. Borliqning
21
oʻzidan kartina yaratish, nur, havo, kenglik ranglar tuslanishi va birbirining rangiga
taʼsir etish xususiyatlarini ham ishonarli ranglarda tasvirlashga intilish kengayib
bordi (Angliyada - J.Konstebl, Fransiyada - K.Koro, O. Domye, Rossiyada -
A.G.Venetsianov va boshqalar). Yevropada inqilob va milliy ozodlik harakati
kuchaygan davrda demokratik realizm rivojlandi, xalq hayoti, ularning kurashlari
koʻrsatildi, milliy tarix va zamonaning muhim voqealarini aks ettiruvchi
kompozitsiyalar, jamiyatning jasur va ilgʻor kishilarining siymolari yaratildi. Rus
inqilobiy demokratik estetikasi bilan bogʻliq ijtimoiy tankdsiy realizm rivojlandi.
Peredvijniklar va ularga yaqin ijodkorlar (V. Perov, I.Kramskoy, I. Repin,
V.Surikov va boshqalar) shu jarayonda faol oʻrinni egalladilar. XIX asr 70yillaridan
rassomlar palitrasi toza spektr ranglari bilan boyidi, rassomlar ochiq havoda rasm
ishlashni odat qila boshladilar. Bu borada impressionist rassomlar (K.Mone,
K.Pissaro, A.Sisley va boshqalar) alohida oʻrinni egalladilar. Ular rangtasvir
yuzasini tashkil etishda oʻziga xos yoʻl tutib anʼanaviy silliq fakturadan va
shakllarning tugal chizikli yechimidan voz kechish, ishlash uslubini yangilanishiga,
toza spektr ranglarning erkin surtmalaridan foydalanib asar yaratishga erishdilar. Bu
harakat keyinroq haykaltaroshlik, grafika, meʼmorlik, musiqa, adabiyot va boshqa
sanʼat turlariga nisbatan ham qoʻllanila boshlandi (qarang Impressionizm). 19-asrda
moyboʻyoq rangtasviri yetakchi oʻrinni egalladi, bunga uning texnikasi, shu davrda
sanoatda ishlab chiqarilayotgan yangi boʻyoqlarning keng koʻlamda hayotga kirib
kelishi bilan bogʻliq edi. 19-asr rangtasvirning yelim va moyboʻyoq bilan asar
yaratish usuli inqirozga tusha boshladi. 19-asr oxiri 20-asr boshlarida shu sanʼatni
qayta tiklash harakati boshlandi, uning yangi qirralari ochila boshlandi, sanʼatning
bezak tomoniga eʼtibor ortdi, meʼmorlik, tasviriy va amaliy sanʼatlar uygʻunligida
yagona majmua yaratish ishtiyoqi shu davrda paydo boʻlgan modern uslubida
namoyon boʻldi. Bu davrda avangard yoʻnalishi realistik rangtasvirga kuchli
raqobatda boʻldi.
Sharq va Gʻarb toʻqnashuvi natijasida XX asr rangtasviri shakllandi, realistik
sanʼatga raqobatda avangard sanʼati rivojlanib bormoqda. Bu yoʻnalish tarafdorlari
22
ijodkor subʼyektiv kechinmalari, histuygʻularini hayotiy, borliq shakllarida
tasvirlashdan koʻra oʻzlarining xayollaridagi shakl va koʻrinishlar, harakatlari
natijasida paydo boʻlgan shakl va chizikdarni tasvirlashni maʼqul koʻradilar.
Avangard oqimlarining rivojlanishi natijasida borliqni tasvirlashdan umuman
voz kechilib tasvir vositalari ham oʻzgara boshladi (abstrakt sanʼat). XX asr 60yillar
oʻrtalaridan esa ayrim Yevropa va Amerika rangtasvirida avangard sanʼati -
popartning unsuriga aylanib bordi. Bugungi kunda ushbu raqobat rivojlanib
avangard tarafdorlari ortib bormoqda.
Oʻzbekistonda rangtasvir sanʼati qadimdan mavjud boʻlgan. Uning ilk
namunalari ibtidoiy jamoa davriga borib taqaladi (qarang Ibtidoiy sanʼat, Zarautsoy
rasmlari). Miloddan avvalgi 1ming yillikning oxiri va milodiy 1ming yillik
boshlarida rangtasvir oʻzining gullagan davrini boshidan kechirgan (Afrosiyob,
Varaxsha, Bolaliktepa, Tuproqqalʼa va boshqalardagi devoriy rasmlar).
Bu davrlar rangtasviri yassi bezak yoʻnalishida mahalliy (lokal) ranglarda bajarilgan.
Amir Temur va Temuriylar davrida monumental rangtasvir (devoriy rassomlik,
mozaika) bilan birga miniatyura sanʼati rivojlangan. Kamoliddin Behzod, Mahmud
Muzahqib, Muhammad Murod Samarqandiy va boshqalarning asarlari dunyoga
keldi. XIX-asr oʻrtalaridan boshlab Turkistonda dastgoh sanʼati shakllana boshladi
va XX asrda oʻzbek milliy rangtasvir maktabi yaratildi.
Rangtasvirning hamma tur va janrlarida asarlar yaratildi, miniatyura, vitraj sanʼati
qayta tiklandi. Bugungi kunda oʻzbek rangtasvir sanʼati jahon hamjamiyati bilan bir
qatorda rivojlanmoqda, uning gʻoyaviy plastik rivoji ustida rassomlar izlanmoqda,
mehnat qilmoqda.
|
