23
II bob. Rangtasvirda maishiy janr va uni dolzarb masalalari.
2.1. Maishiy janrning o`ziga xos tomonlari
Maishiy janr-tasviriy sanʼatning kundalik ijtimoiy va shaxsiy hayotni, maishiy
turmushni aks ettiradigan janri. Turmushda koʻzga tashlanadigan oʻzaro
munosabatlar va xatti-harakatlarni, uning ichki mohiyati va ijtimoiy-tarixiy
mazmunini chuqur ochib berish kabi xususiyatlarga ega. Demokratik va realistik
badiiy anʼanalarning oʻsishi, rassomlarning xalq hayoti va mehnat faoliyatini
atroflicha tasvirlashga qiziqishining ortishi bilan bog`liq holda rivojlandi. Maishiy
janrda rangtasvir (kartina) yetakchi oʻrin tutadi, grafika, kichik hajmdagi
haykaltaroshlikda ham maishiy mavzu keng tarqalgan.
Maishiy lavhalar ibtidoiy sanʼat (ov manzaralari, urf-odatlar tasvirlari), Sharq
(devoriy rasmlar va relyeflar) va Yunon (vazalar bezagi) sanʼatida koʻp uchraydi,
ellinizm sanʼatida muhim oʻrin egallagan. Dastlabki namunalari Qadimiy Sharq
(Xitoy, key-inroq Koreya, Yaponiya)da yaratilli. Uyg`onish davrida maishiy janr
real voqealar, maishiy detallar bilan boyitildi. Oʻrta asrlarda ham Yevropa, ham
Osiyoda devoriy rasmlar, boʻrtma naqshlar, miniatyuralar keng tarqaldi. Sharqda va
Yevropada sanʼatning maxsus janri sifatida namoyon boʻldi.
Maishiy janrda XVII asrdan maishiy hayot ijtimoiy mazmunga ega boʻldi,
hajviy, ijtimoiy tanqidiy yoʻnalish yuzaga keldi, emotsional nafislik, psixologik
noziklik va oʻtkir xayotiy kuzatishlar oʻz aksini topdi. Jahon rassomlari Jotto,
Rembrandt, U.Xogart, A.Vatto, F.Goyya, P.P.Rubens, V.G.Perov, I.Ye.Repin,
V.Ye.Makovskiy, A.A.Deyneka kabilarning maishiy janrdagi yetuk sanʼat asarlari
mashhur.
Oʻzbekiston hududida maishiy janr devoriy rasmlarda va miniatyuralarda oʻz
ifodasini topgan. XX asrda rassomlardan B.Hamdamiy, L.Abdullayev, Inog`omov,
M.Saidov va boshqalar, amaliy sanʼat ustalaridan A.Muxtorov, Sh.Moʻminova va
boshqalar maishiy mavzuda asarlar yaratdilar.
Maishiy janrda ko„plab asarlar yaratgan rassom Nadejda Kashinadir. Uning
24
"Doira chalayotgan qiz" (1945), "Tushki tanaffus" asarida insonni mehnat bilan
barhayotligi, uni toza havo oftob nurlaridan tabiatdan zavqlanayotgani o„z aksini
topgan .
Asar kompozitsiyasi, rang koloriti, milliy ruhda , insonni zamonaviy xislatlari,
kompozitsiya tuzish vositalarida namoyon bo„lgan. Yoshlarga metodik tasviya
vazifasini bajaradi.
1947 yili Chingiz Axmarov, Toshkentdagi Navoiy nomli opera va balet teartri
binosi foyesi devoriga A.Navoiyning "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun" asariga
bag„ishlangan mahobatli rang tasvir asarini ishladi . Asosiy mavzu afsona yoki
bo„lib o„tgan voqealar bo„lishiga qaramay, tipajlar, ularni aniq o„xshashligi,
murakkab kompozitsiya yechimida topilgan.
Tasvirdagi odamlar hajmsiz aniq chizgilarda va yengil nozik ranglar tusida
tasvirlangan .
"Monumental" panno mavzusida, Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin",
"Yetti sayyora" , "Iskandarnoma", "Layli va Majnun" ning poemasi asosida "Farhod
va Shirinni, Layli va Majmunni uchrashuvi, Baxrom - go„r va Dilorom ",
"Iskandarning to„g„on qurilishini kelib - ko„rishi" kompozisiyaning asosiy negizini
tashkil etadi. Shirin kanizaklari bilan Farhodga nigoh tashlab uni qilgan jasoratiga
ta‟zim qilayotgan vaqti ifodalangan. Asarning muvafaqqiyatli chiqishida
rassomning Alisher Navoiy dostonlarini yaxshi sinchiklab o„rganganligi katta
yordam bergan. Bu asar uchun Chingiz Axmarov 1948-yili "Davlat mukofoti"ga
sazovor bo„lgan edi.
50-yillarda rassom Moskva, Kozon , Dnepropetrovsk, Kemerevo shaharlarida
asosan mahobatli -devoriy asarlar ustida ishladi. 1961-yildan boshlab Chingiz
Axmarov yana O„zbekistonda ijod qila boshladi. "A‟lochi qiz", "Rahima",
"Balerina", " Rassom Temurov portreti", "Mukarrama Turg„unboyeva", "Zulfiya "
kabi portretlari yaratdi.
Ayniqsa shoira "Zulfiya portreti"da nozik chizgilar bilan gavda va qo„l holati,
liboslar o„ziga xos go„zal holatda ifodalagan.
25
Shoirning samimiyligi, yoqimtoy nigohi chuqur poetik ijod sohibi ekanligi
sezilib turadi. Chingiz Axmarov zamonaviy o„zbek ayolini ziyo tarqatuvchi
ma‟naviy boyligini, ichki go„zaligi ochib bergan. Chingiz Axmarov ko„p yillar
davomida Kamoliddin Behzod nomli Toshkent milliy rassomchilik va dizayn
institutida kafedra mudiri, professor bo„lib ishladi.
Ko„plab o„zbek "monu-mental"chi rassomlarni yetishtirib chiqardi va o„ziga
xos mahobatli kompozisiya san‟ati maktabini yaratdi. 1953- yili Repin nomidagi
Leningrad badiiy akademiyasi institutini Rahim Axmedov, Ne‟mat Qo„ziboyev,
T.Oganesov, M.Saidov, V.Zelikov, Muxina nomidagi oliy san‟at bilim yurtini
V.Jmakin , V.Sosedovlar, Vasiliy Surikov nomidagi Moskva rassomchilik institutini
Yusuf Yelizarovlar tamomlab yangi kuch va ishtiyoq bilan san‟at olamiga kirib
kelishdi. Ijod bilan bir qatorda Pavel Benkov nomli rassomchilik bilim yurtida
yoshlarga saboq berishdi.
Bu yerda dastlab O.Tatevosyan, V. Podgurskiy, M.Shchurovskiy,
R.Ahmedov, A.Krivonos, N.Qo„ziboyev, pedagogika institutida Yu.Yelizarov,
M.Saidov, T.Oganesov, V. Yurovskiylar tasviriy san‟at asoslaridan yoshlarga dars
berishdi.
Ayniqsa, Rahim Ahmedov tashabbus ko„rsatib, ko„p mehnat qildi. Shijoatli
olov qalbli bu inson keyinchalik butun umrini O„zbekiston tasviriy san‟at maktabini
tashkil topib , rivojlanishiga bag„ishladi. Samarali mehnati va ijodi uchun nufuzli
davlat mukofotlari, orden, medallariga sazovor bo„ldi.
Rossiya Badiiy Akademiyasi Muxbir a‟zosi, O„zbekiston Badiiy Akdemiyasini
Akademigi professor Rahim Ahmedov institutida ijod laboratoriyasini, tasviriy
san‟at bilimlarini ochdi, keyinchalik aspirantura tashkil qildi.
Uning maqsadi yosh iqtidorli rassomlarni tarbiyalab o„qitish va O„zbekiston
tasviriy san‟atini rivojlantirishdan iborat edi.
Musavvirning "Ona o„ylari", "Tong", "Sora Axmedova" portreti, "Lola"
portreti", "Oqtoshda bahor", "Surxondaryolik ayol", asarlarida jozibali ranglar
26
vositasida o„zbek xalqining o„tmishi, ichki dunyosi, his-tuyg„u, orzulari o„z
ifodasini topgan.
Rahim Ahmedov dastlab portret sohasida juda berilib ijod qildi.
Zamondoshlarni betakror obrazini, mazmun g„oyalarni ifodalashda o„ziga xos
badiiy til topdi. Portret yaratganda, nafaqat uni tashqi qiyofasiga, ranglarni
uyg„unligiga, balki uni chehrasidagi insoniy fazilatlarni ochib berishga intilardi.
Shuning uchun e`tiborini mehnatsevar xalqning milliy xususiyatlarini, o„zida
mujassamlashtirgan ayollar, qariyalar, o„spirin-yoshlarni obrazini yaratishga
qaratgan edi.
"Cho„pon portreti" da tabiat bilan kurashib og„ir mehnatni yoshlikdayoq
yelkasiga olgan 40 yillar avlodining taqdirini tasvirlangan. Cho„pon yigit qiyofasida
sinchiklab qarayotgan nigohi gavda kompozisiyasiga bog„lanib ketgan, tayoqqa
suyalgan, qabargan qo„llari va suyalgan gavdasi jazirama oftobda
fonidaissiqranglarda o„z yechimini topgan. Portret kompozisiyasini asosiy mavzusi
bir inson obrazidir.
Kattalarga taqlid qilib boshiga qiyiqcha o„ragan og„ir mehnatni orqalagan,
pushti ko„ylakdagi o„spirin bola tasvirlangan. Bu ajib asar hozirda O„zbekiston
Davlat san‟at muzeyida avaylab saqlanmoqda.
1956 yili Rahim Ahmedov qishlog„ida, ikki o„g„li hamda tumush o„rtog„i
frontdan qaytmagan, mehnatda qaddi bukilmagan mardona keksa ayol portreti, "Ona
o„ylari" asarini yaratdi. Ayol ko„pincha qariyalarga xos o„tirar, xayolga cho„mar
edi. Ayol kechinmalari, onadan yosh yetim qolgan Raxim Axmedovning bag„rini
to„lqinlantirib, unga mehr, chuqur hurmat uyg'otgan.
"Ona o„ylari" portreti kompozisiyasida, figura biroz oldinga chiqqan.
Yong„oq daraxti yonida yostiqqa suyanib tizza ko„ziga qo„l panjalarini saranjom
qo„yib, xayolga cho„mgan ayol qiyofasi, kompozisiya jihatidan klassik mavqeiga
ega, juda muvafaqqiyatli topilgan. Ayol yuzidagi chuqur ruhiy holatni , uning
g„amgin yuzidagi katta yorug„ ko„zlarida, mehnatda toblangan yuz chehrasida
haykalga xos o„z ifodasini topgan.
27
Gavda "siluet" aniq, yengil ranglardagi manzara fonida, ko„k, binafsha, pushti,
yashil, sarig„ ranglarda shiddatli mahorat bilan tasvirlangan.
"Hozirgi davrda maishiy janrli portretga ko„proq ahamiyat berish kerak" der
edi Rahim Ahmedov, chunki insonni tabiiy sharoitda, mehnat jarayonida ichki
kechirmalarini ishonarli chuqur ifodalab berish sharoiti mavjud.
Ranglarni maftuni bo„lgan Rahim Axmedov ko„p zamondoshlari qatori
1959yil "Surxondaryoli qiz" portretini yaratdi.
Sariq ranglar fonida u boshiga oq ro„mol o„rab o„tirgan, yuzlari quyoshda
toblangan bug„doy rang ayol obrazini yaratdi.
Egnidagi libos qizil-zarg„aldoq, dekorativ ranglarda bo„ynidagi yaltiroq
kumush tangalar, tumorlar o„ziga xos uslubda tasvirlangan.
Rahim Ahmedov bilan bir qatorda Behzod nomli milliy rassomlik va dizayn
institutida Chingiz Axmarov, Ne'mat Qo„ziboyev kabilar yoshlarni tarbiyalashda
o„z hissalarini qo„shdilar .
Muxtor Saidovni "Askiya" asarida paxta dalasi manzarasi yog„och karovatda
dam olayotgan paxtakorlar asar ishtirokchilaridir. Kompozisiya markazida qo„lida
piyola ushlagan qariya, navbatdagi hazil musobaqa g„alabasidan so„ngi, yuzidagi
kulgi, iliq chehra, ro„parasida hazildan yutqazib o„zini noqulay holatda sezib
o„tirgan raqib tasvirlangan . Xushchaqchaq hazil kulgidan o„zini tutolmay o„tirgan
atrofdagi odamlar har xil holatlar tasvirlangan. Tomoshabinni e‟tiborini o„ziga
qaratgan chol figurasi kartinada asosiy bog„lovchi - kompozisiya markazini tashkil
etadi . Har bir tipaj o„ziga xos psixologik holatda jozibali iliq-tillarang koloritda
ifoda etilgan.
V. Jmakinning "Paranji tashlagan ayol" kartinasi ko„p figurali monumental
kompozisiya asarida dramatik holat tasvirlangan. Asar mazmuni yaxlit kompozisiya
yechimi chuqur psixologik asosda ko„rsatilgan .
Yorug„ oftobli ko„chada bo„layotgan tarixiy dramatik voqea ifodalangan.
Kompozisiya markazini paranji tashlab salobatli turgan o„zbek ayoli tashkil etadi .
28
Muallif kelajakka intilgan ayol obrazini, eski tuzum vakillariga, ruhoniylar
kontrast holatda qarama-qarshi qo„ygan .
Vasiliy Ivnovich Jmakin kartinada "tipaj"lar obrazini, ularning ruhiy
munosabatlarini, ularning liboslarini kontrast ranglarda ustalik bilan tasvilab bergan.
1955 yili Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika universitetida Badiiy
grafika fakulteti tashkil topdi. Bu yerda dastlabki yillarda Yusuf Yelizarov, Muhtor
Saidov, Malik Nabiyev yoshlarga tasviriy san`at asoslarini o„rgatishdi,
Respublikamiz maorif sohasiga yosh rassom-o„qituvchilarni tarbiyalash bilan bir
qatorda , ko„plab ijodiy asarlar yaratishdi.
Moskvadagi Surikov nomidagi rassomchilik institutida akademik I.Grabar, S.
S.Gerasimov qo„lida ta‟lim olgan Yusuf Yelizarovning ijodi dastlab portret
sohasida boshlanib, shakllandi.
Uning "Paxtakor qiz", "Kabutar ko„targan qiz", "Onalik" asarlarida,
rassomning kolorit, nozik ranglar ko„rish kabi yaxshi xislatlari namoyon bo„lgan.
"Kabutar ko„targan qiz" ochiq havoda (planerda) bajarilgan. Toklar soyasida
o„tirgan yosh o„zbek qizchasi obrazi namoyon bo„lgan yumshoq tabassumli
chehrasi aks ettirilgan. Chambarak qilib o„rilgan qora sochlari, iliq yengil qarashlari,
uning erkin holatda o„tirishda o„ziga xos xarakter ifodasini beradi, uyning devoriga
tushgan yorqin oftob nuri, hovlidagi yashil maysa fonida bayram libosidagi qizning
ruhiy holati jozibali tarzda tasvirlab berilgan. Yuzidagi iliq, libosdagi sovuq
reflekslar, rassom tasavvuridagi go„zal, haqqoniy ifodani namoyon etib turadi.
Abu Rayhon Beruniy obrazi tasviri uning qomusiy olim va mutafakkir inson
ekanligi, uzoq vaqt davomida mashaqqatli ijodiy mehnat qilish, alloma yashagan
davrni yaxshi o„rganish, bir necha bor eskiz va rang lavhalarni ishlash natijasida
yuzaga keldi.
Malik Nabiyevning "Beruniy portreti" birinchi bor 1950- yilda , ikkinchi
varianti 1974 yili allomaning 1000 yilligi o„tkazilishiga bag„ishlangan tanlovda
g„olib chiqdi. YuNESKO tomonidan chaqiriladigan "Kur'er" jurnalining 1974 yil
iyul soni muqovasida bosilib chiqdi va dunyo xalqlariga borib yetdi.
29
Rassom asarda ilm sirlarini yechish uchun butun vujudi bilan kirishgan tarixiy
shaxs, insonparvar olim Abu Rayxon Beruniyning butun salobatini, nufuzini
gavdalantiradi. Kartinaning keyingi planlaridagi kitoblar, tibbiyot, ilm fanga bog„liq
bo„lgan buyumlar, ayniqsa portret kompozitsiya yechimidagi sharqona tahlil, yuz
qiyofasidagi chehra chizgilari, ruhiy holati mujassamlashib yaxlit Beruniy obrazini,
uning qomusiy olim mutafakkir inson ekanini yanada bo„rttirib ko„rsatishga xizmat
qilgan.
Shuningdek, Malik Nabiyev Sohibqiron Amir Temur portretini 1995-96 yilda
yaratdi. U davlat tanlov komissiyasi tomonidan umum namuna sifatida qabul qilindi.
Shunday rassomlardan yana biri Vladimir Burmakin. Ijodiy diapazoni keng bu
rassom hayot mazmuni, bo„lgan voqealarini chuqur anglagan holda o„z
kompozitsiyasida asar mohiyatini jozibali ochib berishga erishadi va tomoshabinni
o„ziga rom etadi. "Xamon o„tayotgan ayollar", "Boysun ayoli" asarlarida
mukammal kompozitsiya yechimi, o„ziga xos boy rang koloriti o„z ifodasini topgan.
Latofatli yosh ayol, Ona obrazini yaratish , mavzuni chuqur anglash natijasidir.
Uning "Daraxt haqidagi poema" kartinasida sar qahramonlari, ikki yoshning
hayot taqdiri tasviri tabiat qonunlari to„g„risida falsafiy fikr yurgizishga undab
tomoshabinni o„ylantirib qo„yadi.
Ikki yoshning ezgu his - tuyg„ularni aynan tabiat qo„ynida bir-biriga izhor
etishi holati, daraxt oldida kompozitsiya jihatidan falsafiy - lirik yechimini topgan.
70-yillari Moskva Leningrad badiiy o„quv yurtlarini Javlon Umarbekov,
Bahodir Jalolov kabi yosh iqtidorli rassomlar bitirib keldilar. Ular talabalik
yillaridayoq badiiy ko„rgazmalarda qatnasha boshladilar. Javlon Umarbekov, aslida
sobiq Butunittifoq kinomotografiya institutini tamomlagan bo„lsada, tasviriy
san‟atdagi ijod yo„lini portret, maishiy, tarixiy janrda boshladi.
Uning dastlabki "Alisher va Xusayn Boyqaroning yoshligi" asari sharq
miniatyura
an‟analari
uslubida
yaratilgan.
Ikki
yosh
o„spirinning
muloqoti,lirikpoetik holati kompozitsiya yechimida ustalik bilan tasvirlangan.
30
Kartina uyg„onish davri tasviriy san‟at ustalari asarlaridan ta‟sirlanib yaratgan.
Shuningdek uning "Tafakkurli inson" asari maqtovga sazovordir.
Asarda inson, koinot taraqqiyoti, abadiyat va zamon haqidagi mavzu asos qilib
olingan. Bu asar muallifning ijod cho„qqisi desak mubolag„a bo„lmaydi. Murakkab
kompozitsiya yechimida, estetik did, yuqori Kurs ishi saviya, mahorat, chuqur
falsafiy fikrlash o„z aksini topgan .
1986-yili Leningradda bo„lib o„tgan O„zbekiston tasviriy san‟ati badiiy
ko„rgazmasida Milnikov tomonidan yuqori baholandi.
Bahodir Jalolov Leningrad rassomchilik - ijodiy maktabini chuqur egallagan
rassomdir. U o„z asar personajlarini sodda tabiiy holda atrofga, kasbga munosabatni,
ichki his-tuyg`ularini, ma‟naviy boyligini ifodalaydi.
Rassomning
salohiyati o„tkirligi "Avtoportret", "V.Axunov","Komil
Yormatov" portretlarida o„z ifodasini topgan . Asardagi maromiga yetgan qalam
tasvir, chiziqlar, kompozisiya tuzish mahorati, uni yuksak saviyali bilimidan dalolat
beradi. Uning mazmuni kompozitsiya yechimida monumental yo„nalish asosiy
vosita bo„lib, uyg„onish davri rassomlarining badiiy tamoyillariga asoslangan.
U mahobatli rangtasvir hamda dastgohli rangtasvir san‟ati asoslarini professor
Andrey Andreyevich Milnikovdan o„rgandi. Keyinchalik mukammal akademik
qalamtasvirga asoslanib, Salvador Dali, Albrext Dyurer ijodi va jahon badiiy
meoslarini o„rganib, badiiy tafakkurni olg„a siljitgan.
Uning "Niyatga yetish", "Folbinlik", "Metamorfoza", "Ikkilanish", "Yaratuvchi
- inson", "Ikki asos kurashi" asarlari turkumida hayotni falsafiy muammolari,
insonning yashash uchun kurashi, undagi ma‟naviy
dunyoqarashining shakllanishi kabi masalalarni olg„a suradi. Uni tasavvurida
Uyg„onish davri rassomlarining g„oyalari chuqur iz qoldirgan.
U Monumental san‟at asarlari, Yevropa va sharq "progressiv" ijodkorlar
yo„nalishida bajarilgan asar sifatida bo„lajak rassomlarni monumental kompozitsiya
tuzilishini o„rganishda asosiy dastur, vosita bo„lib xizmat qiladi.
31
Har qanday san‟at turi insonga o„z ta‟sirini o„tkazib unda dunyoqarashini
shakllantiradi. Tasviriy san‟at insonda hayotdagi ko„rsatgan jasoratini, fikr va ichki
xissiyotlarini aks ettiradi.
| 