|
Geometrik materialni organish boyicha qollaniladigan didaktik materiallar
|
| bet | 4/7 | | Sana | 23.06.2023 | | Hajmi | 0.59 Mb. | | #75330 |
Bog'liq Musulmon matem 11 ustama buyruq Jo\'rayeva N. (2)1.2. Geometrik materialni organish boyicha qollaniladigan didaktik materiallar
Geometriyaga oid bilimlarni oqitishda, mustahkamlash va olingan bilim, konikma, malakalarni nazorat qilish uchun kerakli barcha talim vositalari darsning didaktik taminoti deyiladi.
Didaktik taminot tarkibida darslik va bosma asosli daftardan tashqari korgazmali qurollar (geometrik figuralarining modellari, geometrik figuralarining rasmlari, qismlarga ajaratilgan geometrik figuralar tasvirlangan plakatlar), tarqatma materiallar (ochash, hisoblash ishlarini bajarishga oid geometrik figuralar modellari yoki ular tasvirlangan kartochkalar, testlar, geometrik masala yozilgan kartochkalar) nazorat qilish uchun kerakli materiallar (amaliy ishlar, testlar, diktantlar mustaqil ishlar, dars ishlanmalari, axborot texnologiyalari, pedagogik texnologiyalar)
Geometrik materiallni oqitish jarayonining sifati va samaradorligini oshirish maqsadida oquv-metodik kompleksi yaratiladi. Bu kompleksi tarkibida darslik va bosma asosli daftardan tashqari, matematikadan topshiriqlar yozilgan kartochkalar, oqituvchilarga moljallangan metodik tavsiyalar va korsatmalar va boshqalar kiradi.
Geometrik materiallni oqitish vositalari orasida geometrik topshiriqlar yozilgan kartochkalar muhim orin tutadi. Bular darsliklarga qoshimcha tariqasida nashr qilinadi. Ularning asosiy maqsadi individual topshiriqlar boyicha bolalarning mustaqil ishlarini tashkil qilishda, programmaning asosiy materiallarini puxta ozlashtirishda oqituvchiga yordam berishdan iborat. Shunday qilib, kartochkalar darsliklarni mashqlar bilan toldirishgagina moljallangan bolmay, balki bolalarning, darslikka yuklab bolmaydigan, mustaqil oquv faoliyatlarini boshqarishning bir qator funksiyalarini ham bajaradi. Kartochkalardan har xil foydalanish mumkin. Masalan, ulardan oqituvchi mustaqil va nazorat ishlarni otkazishda, oquvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni toldirishda, frontal, gruppaviy va individual ishlarni tashkil qilishda, bilimlarni umumlashtirish va sistemaga solishda, bilimlar, malakalar va konikmalarni hisobga olish va nazorat qilishda foydalanishi mumkin.Korsatmalilikning boshlangich talimdagi roli oquvchilarning abstrakt tafakkurlarini ham, konkret tafakkurlarini ham rivojlantirishdan iboratdir. Bundan tashqari, korsatmalilikdan foydalanish oquvchilarni faollashtiradi, ularning etiborini, diqqatini qozgatadi, organilayotgan materialni puxtaroq ozlashtirish imkonini beradi, oquv jarayonini boshqarish uchun yaxshi sharoit yaratadi, vaqtni tejash imkonini beradi.
Geometrik figuralar modeli «Demonstratsionniy material po matematike dlya I klassa» (muallif M. I. Moro) komplektida, shuningdek, oquv sanoati tomonidan chiqarilgan matematik jamlanmalar tarkibida mavjud.Shuni takidlash kerakki, obyekt shaklini togri idrok qilish uchun, predmet formalarini abstraktlashtirish qobiliyatini rivojlantirish uchun oquvchilarning shakllarning modellarini kuzatishlarigina emas, balki ularning ozlari tomonidan shunday modellarning mustaqil yaratilishi ham juda muhimdir. Bu orinda mashhur geometr N. A. Izvolskiyning «Biror geometrik obrazni organishdan avval bu obrazni yaratish, royobga chiqarish kerak» degan fikrini keltirish orinlidir. Shu maqsadlarda (mehnat talimi yoki matematika darslarida) dastlabki paytlarda geometrik shakllarning modellarini andaza (shablon) ustidan qalam yuritish yoli bilan hosil qilishdan foydalanish mumkin. Shuningdek, figuralarning modellarini, ularni oldindan nuqtalar (kopburchak uchlarini) belgilab olib katakli qogozdan qiyish yoli bilan hosil qilish mumkin. Geometrik figuralar modellarini qogoz varogini bukulash yoli bilan ham hosil qilish mumkin. Masalan, qogoz varogini (ixtiyoriy shakldagi) uchta kesishuvchi togri chiziq boyicha shunday buklash kerakki, bunda ikkinchi va uchinchi bukilish chiziqlari ozaro kesishsin va boshqa nuqtalarda birinchi bukilish chizigini kessin. Natijada uchburchak hosil boladi. (Tortburcha, beshburchak va boshqalar shunga oxshash hosil qilinishi mumkin.)
Kopburchaklarning modellaridan foydalanish kopburchaklar nima deb atalishi va nega shunday atalishini tushunib olish, ularning tomonlari, burchaklari, uchlarini korsatish va sanash imkonini beradi; ularning bazi xossalarini ochish uchun asos bolib xizmat qiladi. Geometrik figuralar modellari yordamida geometrik figuralarni tanish va farqlash, klassifikatsiyasi bilan, yangi figuralar (applikatsiyalar) va naqshlar tuzish bilan bogliq bolgan bir qator topshiriqlarni bajarish mumkin.
Geometrik figuralarning modellaridan onlik sonlarini organishda sanoq materiali sifatida foydalanish mumkin. Figuralarning ozlarini ham, ularning elementlarini ham, yani tomonlari, burchaklari, uchlarini sanash mumkin.
Oquvchilarning nazariya bilan amaliyot orasidagi boglanishlarining murakkabligini anglab olishlariga amaliy ishlar yordam beradi. Maktabda amaliy ishlar deyilganda odatda oqituvchi rahbarligida otkaziladigan, oquv predmetini aniq va chuqur ozlashtirishga hamda organilayotgan ob'yektlar va hodisalar haqida oquvchilarga aniq tasavvurlar hosil qilishga imkon beradigan mustaqil ishlar tushuniladi.
Geometriyaga oid qiziqarli masalalardan matematika, darslarida foydalanilsa, dars jarayoni qiziqarli kechadi, shuning bilan birga oquvchilarning mantiqiy fikrlashi va tafakkuri rivojlanadi, oz fikrini asoslash konikmalari shakllanadi, olgan bilimlarini hayot bilan boglay oladi.
Boshlangich sinflarda matematika darslarida kichik kichik matematika diktantlar otkaziladi. Ushbu diktantlarga geometrik mazmundagi materiallarni kiritib borish maqsadga muvofiq. Bu geometriya elementlari haqida olingan bilimlarni mustahkamlashga, eslashga hamda shakllarning gavdalantirishga, shakllarni xossalarini yodda saqlashga yordam beradi.
Olingan bilimlarning mustahkamlashning va tekshirishning yana bir usuli testdir. Geometrik testlar bu masalalar toplami emas, balki maxsus vazifalar toplami bolib, ular shunday tuzilganki oquvchi maktab dasturidan nimani va qay darajada egallaganini tekshiruvchi omildir.
Korinib turibdiki, oqitish vositalari malumot (yangi bilimlar) manbai, nazorat qilish, bilimlarning qanchalik ozlashtirilganligini hisobga olish va nihoyat, oquvchilarning mustaqil individual ishlarini tashkil qilish vazifalarini bajaradi.
Buyuk yurtdoshlarimiz Muhammad Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Fargoniy, Abu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulugbek va ularning shogirdlari geometriya fanini oz asarlari va ilmiy natijalari bilan boyitdi. Farobiyning fikricha, talim tarbiya jarayonining har bosqichida oquvchilarning bilimlarini ozlashtirishi, oziga xos tarzda fikrlashi, tasavvur qilishi va his etishi orqali amalga oshadi. Inson tugilganidan fikrlash quvvatiga ega bo`ladi va u bolaning osishi bilan rivojlanib boradi. Olimning fikricha, inson aqliga sigadigan tushunchalarning kishi ongida saqlanib qolishi, bilishning natijasi sanaladi. Farobiyning: Bolada katta imkoniyatlarga ega bolgan kongil bor. U his tuyguga, tafakkur orqali anglash xususiyatiga ega. Hissiyot va tafakkur bilan jismlar tushuniladi , - degan xulosasi fikrimiz isbotidir. Geometriya turli shakllarning xossalarini aniqlash, tekshirish, ularni uzunliklari, yuzi, hajmlarini hisoblash bilan shugullanadi. Geometriya material dasturda mustaqil bolim sifatida oqitish jarayonida ajratib korsatilmaydi. Geometrik mazmunli masalalarni imkon bolgan vaqtda, kursning boshqa masalalari bilan yaqin aloqada doima qarab chiqiladi. Biroq dasturdagi tushuntirish xatida korsatilganidek, geometrik masalalarni bayon qilishda bu materialni kurs materialiga kiritish maqsadlariga boysundirilgan shaxsiy mantiqqa ham rioya qilish kerak. Bu maqsadlar dastavval bolalarning fazoviy tasavvurlarini ostirishda, ularda turlicha geometrik figura haqida tasavvur qilishdan iborat. Bolalar bu figuralarning har biri alohida turganda ham, tanish figura boshqa figuraning qismini tashkil etganda ham ularni taniy olishlari, berilgan bir necha figuradan boshqa figura yasashni o`rganishlari kerak. Geometrik material bilan tanishishda olchamlarga ancha katta orin beriladi, bolalar kesmaning uzunligini, berilgan kopburchakning perimetrini, togri tortburchakning yuzini topishni bilishlari kerak. Bunda tushunchalar tariflari bolalarga aytilmaydi. Shu bilan birga bir qator tushunchalarga nisbatan shu tushunchalarning mazmunini bevosita aks ettiruvchi belgilar korsatiladi va yaqin jinsdosh tushunchalarga tegishli figuralar sinfidan
tegishli figuralarni ajratish imkoni beriladi. Bolalar turli xil figuralarni tanib olishida, sinflarga ajratishda tegishli belgilardan foydalanishlari kerak.
Geometrik mazmunli masalalar asosan qogoz varagini, figuralarni chizish va hokazolar bilan bogliq amaliy ishlar bilan qarab chiqiladi. Chizishdagi elementlar, konikmalarni shakllantirishga alohida etibor beriladi. Dasturda bolalar qachon chizgichdan foydalanishni organishlari vaqti korsatilgan, ular qanday sodda mashqlar va olchamlarni bajarishlari kerakligi korsatilgan. Bular berilgan uzunlikdagi kesma chizish va olchov chizigichi yordamida kesmalarni olchash, keyin qogozda togri tortburchak yasash, chiziqsiz qogozda chizmachilik uchburchagi yordamida togri burchak va togri tortburchaklar yasashni organishdir. Olchash bilan masalalarni qarab chiqish albatta, sonlar va arifmetik amallar ustida bajariladigan ish bilan boglab olib boriladi. Geometrik figura qaralayotgan arifmetik masalalarning yaqqol talqini vositasi bolib xizmat qiladi. Egallangan bilim, oquv va malakalar geometrik materialni organishda faqat amaliy mashqlarni bajarishda emas, balki tekstli masalalarni yechishda ham qollaniladi. Boshlangich sinf oquvchilarining ozlashtirishi lozim bolgan bilim, konikma va malakalri mezoni DTS lari asosida quyidagicha belgilab o`tilgan: Boshlangich maktabda matematika talimi oquvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, oz fikrlarini mustaqil bayon qila olish, egallagan bilimlarni ijtimoiy faoliyatlarda qollash hamda talimning ikkinchi bosqichida oqishni davom ettirish uchun matematik tayyorgarlikni taminlashga xizmat qiladi. Matematika boyicha standart korsatkichlari bolalarda natural sonlar va nol togrisida tasavvurni shakllantirish, puxta hisoblash konikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlar va arifmetik amallarni qollay olishda orgatish, eng sodda geometrik shakllar, ularni tekislikda tasvirlash xususiyatlari haqida tasavvurga ega bolish hamda ogzaki hisoblash va matematik munosabat belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilish nuqtai nazardan izohlanadi. Agar oquvchiga fazoviy tasavvurlar yaxshi shakllansa, har qanday qiyinchilikdagi masalalarni soddagina yechish imkoniyatiga ega boladi. Fazoviy tasavvurlar rasm chizmachilik, steriometriya masalalarini yechishda shakllanadi, bazan oquvchilar ayni bir figuraning turli korinishlarida tasvirlangan hollarini birbirlaridan farqlay olmaydilar. Bunda oqituvchi faoliyati muhim orin tutadi. Bitta obyektni turli xil korinishlari ustida fikrlash, oquvchilarda fazoviy tasavvur va tafakkurlarni shakllantiradi. Fazoviy tasavvurlarni shakllantirish oquvchilarning konstruksion texnologik tafakkurlarini shakllantiradi. Shuningdek,
steriometrik figuralarni kesma holida chizmalarda qaralishi fazoviy tasavvurlarni shakllantiradi. Boshlangich sinfda geometrik materialni o`rganishda quyidagi talablar qoyiladi: Fazoviy munosabatlar. Geometrik shakllar. Kattaliklar bo`yicha. -mavjud hayotiy tajribalarni tizimga solishni davom ettirish, geometrik shakllarni atrof borliq buyumlarining obrazi sifatida idrok etish; - uzunlik olchov birligi km va uning belgilanishi: km (kilometr) bilan tanishish; -uzunlik olchov birliklari: km, m, dm, sm va mm orasidagi munosabatlar haqida tasavvurga ega bolish; -yuz olchov birligi kv.m, kv.dm va hokazolar bilan tanishish; -aylanani teng bolaklarga bolishni, ichki kopburchaklar chizishni organish; -katakli varaqda simmetrik shakllar chizish; -poletka bilan ishlashni organish; -shakllarni perimetrlari va yuzlarini turli usullar (olchashlar , kattaliklarni sanash) bilan taqqoslashni organish; -togri tortburchakning perimetri va yuzini hisoblash formulalari bilan tanishish; -togri chiziqlarning perpendikulyarligi va parallelligi haqida tasavvurga ega bolish; -uchburchaklarning klasifikatsiyasini bilish; -murakkab shakllardan tanish shakllarni topish; - geometrik shakllarnining korinishini ozgartira olishga organish. Fazoviy munosabatlar geometrik shakllar va kattaliklar boyicha oquvchi quyidagi tasavvurlarga eta olish kerak. -uzunlik olchov birligi km va uning belgilanishi km haqida; -yuz olchov birligi kv.dm va uning belgilanishi haqida; Bilim: -uzunlik olchov birliklari orasidagi munosabatlarini; -geometrik shakllarning korinishlarini ozgartirish usullarini; Konikma : -organilgan tanish geometrik shakllarni nafaqat alohida, balki boshqa shakllar bilan turli uygunlikda namoyon boluvchi atrof-muhitdagi buyumlar, modellar, rasmlar, chizmalardan qiynalmay topa olish; - chizgich yordamida kesma uzunligini (togri tortburchak uzunliklari yigindisini) olchashni va berilgan uzunlikdagi kesmani chizishni; -berilgan oqqa nisbatan simmetrik bolgan sodda shakillarni chiza olish. Malaka: Egallangan bilim va malakalaridan amaliy faoliyatlari va kundalik hayotlarida foydalana olish, jumladan : - atrof borliqda yonalish ola bilish; -buyumlarni turli belgilar alomatlari, yuzi va massasi boyicha taqqoslash va tartibga solishda; -turli narsalarning olchamlarini koz bilan chamalab baholashda. Majburiy tayyorgarlik darajasi quyidagi talablar asosida aniqlanadi: Fazoviy munosabatlar. Geometrik shakllar va kattaliklar boyicha oquvchi quyidagi tasavvurlarga eta olishi kerak: - uzunlik olchovi birligi kilometr va uning belgilanish: km (kilometr) haqida; - yuz olchovi birligi kvadrat detsimetr va uning belgilanish: kv. dm (kvadrat detsimetr) haqida.
Geometrik material bilan tanishishda olchashlarga ancha katta orin berilgan, bolalar nuqta, chiziqlar, kesma, egri chiziq, santimetr, kesmalarning uzunligini taqqoslash va olchash, burchak, togri burchak, kopburchaklar togrisida malumotlarga ega bolishlari kozda tutilgan. Boshlangich sinfda geometrik masalalar ustida ishlash, asosan qogoz varagini turli shakllarda buklash, figuralarni chizish va hokazolar bilan bogliq amaliy ishlar asosida qaraladi. Egallangan bilim oquv va malakalar geomerik materialni organishda matnli masalalarni yechishda ham qollaniladi. Demak, boshlangich sinflarda algebraik va geometrik material ustida ishlash tizimli ravishda amalga oshirilishi kerak. Boshlangich sinflarda xususan 3- sinfda geometrik materialning mavzular boyicha taqsimlanishida misol va masalalarning berilishi quyidagicha amalga oshirilgan. Nuqta, chiziqlar, kesma, egri chiziqlar mavzusida ushbu mavzuga oid geometrik shakllar ifodalangan. Boshlangich ta`lim boyicha yangi tahrirdagi oquv dasturida rejalashtirilgan mavzularning mazmuni va taqsimlanishi quyidagicha ifodalangan. Boshlangich matematika kursining asosini natural son va nol, butun musbat sonlar ustida tort arifmetik amal hamda ularning asosiy xossalari haqidagi aniq tasavvurlar va bu bilimlarga asoslangan ogzaki va yozma hisoblash usullarini ongli va puxta ozlashtirishni tashkil etish, shuningdek jadval hollaridagi hisoblash malakalarini yuqori darajada etkazishni tashkil etadi.
|
| |
