|
takomillashtirishda xorij tajribalarini qo‘llash imkoniyatlari
|
| bet | 9/11 | | Sana | 10.01.2024 | | Hajmi | 64,73 Kb. | | #134008 |
Bog'liq Rahimboy korxonalarda personalni boshqarish tizimini va rahbarlik uslubini3.3. Korxonada personalni boshqarish tizimini va rahbarlik uslubini
takomillashtirishda xorij tajribalarini qo‘llash imkoniyatlari
O‘zbekistonda mehnat omilini rivojlantirish davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor vazifasi sifatida belgilanar ekan, bu sohadagi xorij mamlakatlari tajribasi ham hisobga olingan. Iqtisodchi olimlar jahon mamlakatlarida xodimning mehnati motivatsiyasi tizimini tashkil etishda uchta modelni farqlaydilar:
Evropa modeli. U ijtimoiy davlat modeli sifatida ham ta‘riflanib, mehnat motivatsiyasi tizimini tashkil etishda davlatning ishtiroki nazarda tutiladi. Bu model Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Norvegiya, Fransiya, Finlyandiya kabi mamlakatlarga xosdir.
Amerika modelida mehnat motivatsiyasi tizimini tashkil etishda davlatning ishtiroki nisbatan kamroqdir. Bu tizim ko‘proq AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi davlatlarga taalluqlidir.
Osiyo modeli. Ko‘proq Yaponiya, Janubiy Koreyaga xos bu motivatsiya tizimi asosida xodim o‘zaro munosabatlarida bir-biriga hurmat, katta yoshdagilarga izzat-ikrom, o‘zaro ishonch yotadi. Yapon menejmentining yetakchilari K.Matsusita va A.Morita korxona strategiyasi va tashkiliy tuzilmasi asosiga inson xohish-istagi va qobiliyati qo‘yilishi kerak degan qoidani ilgari suradilar.
A.Moritaning ta‘kidlashicha, ―Birorta nazariya, dastur yoki hukumat siyosati korxona muvaffaqiyat qozonishini ta‘minlay olmaydi. Buni faqat insonlar ta‘minlay oladilar‖.
―HPU‖, ―Mitsubishi‖, ―Toyota‖, ―Nissan‖ kabi yirik yapon kompaniyalarining ishlab chiqarishni tashkil etishdagi tajribalari, ularning ulkan muvaffaqiyatlari bevosita ana shu tamoyilga tayangan holda xodimni mehnatga eng samarali ravishda qiziqtira olganliklari samarasi ekanligidan dalolat beradi.
Xususan, A.Morita tomonidan ―HPU‖ kompaniyasi uchun ishlab chiqqan asosiy tamoyillari quyidagilardan iboratdir:
kompaniya uchun yirik maqsadlarni tanlash va xodim oldiga ulkan ilmiytexnikaviy vazifalarni quyish;
xodimda bir oila a‘zolari xis-tuyg‘ularini shakllantirish va butun choralar bilan rag‘batlantirish;
xodim ijodiy tashabbuskorligini butun choralar bilan kuchaytirish, ongli ravishda qat‘iy rejalashdan voz kechish.
Xitoyda korxonalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi ularda eng zamonaviy texnologiyalarni joriy etish uchun maxsus jamg‘arma tashkil etilishida o‘z ifodasini topgan. Mazkur jamg‘arma orqali korxonalarga grantlar ajratish yo‘lga qo‘yilgan. Bu toifadagi korxonalar tashkil etilishi vaqtida ishlab chiqarishni eng zamonaviy texnologiyalar asosiga qo`yishni rejalagan bo‘lsalar, 1 mln. yuan
(120 ming AQSH dollari) miqdoridagi grant olish huquqiga ega bo‘ladilar. Ishlab chiqarishni yanada kengaytiradigan bo‘lsalar 2 mln. yuangacha, texnologiyalarni modernizatsiya qilishga 1 mln. yuandan 2 mln. Yuangacha moliyaviy yordam – subsidiya olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Jahon banki ma‘lumotlari ham ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda xodimni mehnatga bo‘lgan qiziqtirish bu omili hal qiluvchi rolidan yaqqol dalolat beradi. Chunonchi, ushbu ma‘lumotlarga ko‘ra AQSh milliy daromadining 76,0 % bevosita ana shu ―inson salohiyati‖ – uning bilimi, malakasi, tajribasi, tashabbuskorligi, korxonasiga sadoqati natijasidir. Garbiy Yevropa mamlakatlarida ham korxonalar ishlab chiqarish samaradorligining 74,0 %i ―inson salohiyati‖ ulushiga to‘g‘ri kelayotgan ekan. 8
Bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan davlatlardagi kompaniya va firmalarda qo‘llaniladigan moddiy jihatdan rag‘batlantirishning quyidagi asosiy shakllari keltirilgan:
Mukofotlar (bonuslar), ish haqi, foydaga sheriklik, qo‘shimcha to‘lovlar rejasi, kechiktirilgan to‘lovlar, aksiya sarmoyasida ishtirok etish, korxona transporti, transport xarajatini to‘lash, stipendiya berish dasturi, ta‘lim olishda, yordam berish, ovqatlanishni qoplash, firma mahsulotini sotib olish uchun chegirma, maslahat xizmatlari, jamoa bilan dam olish, klubga a‘zolik (sport, qiziqish bo`yicha va h.k., kredit olish asotsatsiyalari, hayotni sug‘urta qilish, xodimlar musobaqasi, kasaba uyushmalariga a‘zolik, tibbiy ko‘rikdan o‘tish, qaramog‘idagi oila a‘zolari hayotini sug‘urta qilish, baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilish, tibbiy xizmat, baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilish, qarmog‘idagi oila a‘zolari hayotini sug‘urta qilish, jamg‘armalar, pensiya, ta‘til, dam olish kunlari, jamg‘arlar fondlari va h. k.
Iqtisodchi olimlardan E.Meyo birinchilar qatori ilmiy asoslangan ish operatsiyalari hamda ish haqi miqdori yuqoriligining o‘zigina hamisha ham mehnat unumdorligin ioshirishga xizmat qilmasligini aniqladi. Uning tadqiqotlari mehnat motivatsiyasi psixologik jihatlariga e‘tiborni kuchaytirish zarurligini ko‘rsatdi.
Natijada ―insonni boshqarish‖ nazariyasi yuzaga chiqdi. Mehnat motivatsiyasida xodimlar yoshini ham hisobga olish kerak. Albatta, ishlab chiqarishni tashkil etish, texnologiya darajasi O‘zbekistondagidan farq qiladigan taraqqiy etgan davlatlardagi kompaniya va firmalarda qo‘llanilayotgan mehnat motivatsiyasi tajribasini mamlakat ishlab chiqarishlariga aynan ko‘chirish bilan ko‘zlangan natijaga erishib bo‘lmaydi. Lekin, jahon korxonalari yengil g‘or tajribalarini o‘rganish, umumlashtirish, tahlil etish asosida ishlab chiqilgan shunday hammabop qoidalar mavjudki, ulardan ijodiy foydalanmasdan korxonani oyoqqa turg`izish, bozordagi keskin raqobat sharoitlarida muvaffaqiyatli faoliyat yurgizishini ta‘minlash juda mushkul. Mehnat motivatsiyasi korxona muvaffaqiyatini ta‘minlaydigan ana shunday omillarning eng asosiylaridan biridir. Korporatsiyaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining muhim sharti – xodimlar bilan ishlashga ajratiladigan mablag‘larini oshirish hisoblanadi.
AQSh va Kanada kabi industrial mamlakatlarning firmalarida erkin ―kirishchiqish‖ kadrlar siyosati olib boriladi. Kadrlarni tanlash jarayoni uncha murakkab bo‘lmay, iqtisodiy vaziyatga qarab, ishchilar ishdan bo‘shatilishi yoki boshqasiga o‘tkazilishi mumkin edi. Yangi texnologiyalarni joriy etish rejalashtirilganda oddiy ishchilar jiddiy e‘tiborga olinmasdi.
Yuqoridagi nuqtai nazar tufayli xodimlarni boshqarish yollash, ishdan bo‘shatish, maosh, nazorat, mehnat sharoitini tartibga solish kabi dastaklar bilangina chegaralanib qolgandi. Ko‘rsatgan xizmatni e‘tirof etish, majburiyat taqsimoti, rag‘batlantirish tizimi kabi motivatsiyali va ijtimoiy omillarga kamroq e‘tibor berilardi. Ushbu yondashuvda firmaning raqobat kurashidagi muvaffaqiyati, asosan, texnologiya va marketing sohasiga bog‘liq, deb qaralib, kadrlar salohiyatining xususiyatlari esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi. Yapon firmalari o‘z tovarlarining yuqori sifatliligi bilan amerika fIrmalarini tashqi bozorlardan siqib chiqara boshlagach, amerikaliklarning ―ko‘zi ochildi‖ va amerika olimlari hamda menejerlari vujudga kelgan ahvolning sabablarini chuqur o‘rganishga kirishdilar. Sir oddiygina bo‘lib chiqdi, yapon menejmenti – avvalo inson omiliga asoslanar ekan. Shu o‘rinda yirik yapon-amerika qo‘shma korxonasi rahbarining fikrini keltirish o‘rinli: ―Firmamizga tashrif buyurgan ko‘plab xorijliklar bizning ham AQSh, ham Yevropada bir xil bo‘lgan texnologiya va xomashyodan foydalanib, yuqori sifat darajasiga erishishimizga ajablanishadi. Ammo, ular sifatni dastgohlar emas, balki insonlar berishini idrok etishmaydi‖.
Yaponiya dunyoda birinchi bo‘lib, kam xarajatli, yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlashda korxonaning barcha ishchilarini o‘ziga jalb qiladigan ―inson qiyofasidagi‖ zamonaviy menejmentni rivojlantirdi. Ko‘plab yapon firmalarida har bir operatsiya ijrochisi navbatdagi operatsiyani bajaruvchisiga o‘zining iste‘molchisi sifatida qaraydi va yuqori mas‘uliyatni his qiladi. Inson psixologiyasi va ijtimoiy mavqeini hisobga oluvchi bu menejment boshqa rivojlangan mamlakatlarning xodimlarni boshqarishdagi an‘anaviy usullarini takomillashtirishga turtki bermay qolmadi. Xodimlar xatti-harakatining ratsionallik va novatorlik uslublari o‘rtasida vujudga kelgan tanazzul ochiq ko‘rina boshlagan paytda ishchilar o‘zlarini ijodkor shaxs sifatida anglay boshlagani va malaka darajalarining ortishi sababli ham, xodimlarni boshqarish usullarini takomillashtirish uchun zamin vujudga keldi. Hozirgi davrda kadrlar xizmatining boshliqlari amaliy ish davomida shakllanadilar. Faqat bir necha
universitetlardagina kadrlarni boshqarish bo‘yicha ma‘ruzalar o‘qiladi. Kadrlar xizmatining xodimlari asosan iqtisodchi, huquqshunos, sotsiolog, ruhshunos kabi ijtimoiy sohalar mutaxassislaridan tashkil topgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, texnologik yangiliklardan foydalanish va raqobat kurashi ta‘sirida bu xizmat faoliyatining roli va vazifalari o‘zgarib bordi. Korxonaning ijtimoiy qonunchilik va kasaba uyushmalari bilan munosabatlarining rivojlanishi bilan uzviy ravishda kadrlar xizmati ham takomillashib bormoqda. Kadrlar masalasini hal qilishda an‘anaviy jamoa usullari o‘rniga individual yondashuvning ahamiyati ortmoqda.
―Mitsubishi Ship buillding‖ zarur bo‘lgan malakali kishilarni o‘zi tashkil etgan maxsus maktablarda o‘qitishni boshladilar. Bu xarajatlarni kompaniya to‘lardi, biroq malakali ishchilar tanqis bo‘lganligi uchun ko‘pgina ishchilar ta‘lim olganidan keyin qaerda ish haqi yuqori bo‘lsa, boshqa bir kompaniyaga o‘tishni xohlar edi. Kompaniya o‘qigan malakali ishchilarni ushlab qolish uchun doimiy yollash va ish stajiga bog‘liq holda haq to‘lash tizimini qabul qildi. Boshqa kompaniyaga o‘tish kelajakdagi afzalliklarni yo‘qotishni bildiradi. Bu tizimini qabul qilgandan keyin kompaniya qisqa muddat ichida yuqori mehnat xarajati muammosini hal qildi. Lekin, keyinchalik doimiy jalb qilingan ishchilarning ish haqi o‘sishi natijasida mehnat haqini ushlab qolish o‘sa boshladi. Bu muammo, sanoat o‘sishi natijasida hal bo‘ldi. Natijada katta miqdordagi yoshlarni jalb etdi. Shu tariqa o‘rtacha jalb qilingan yoshlar soni kamaydi va ish haqi ushlab qolish kamaydi. Ish haqi tizimi. Ish haqi Yaponiyada 1-navbatda mehnat staji tizimiga qarab aniqlanadi. Yuqori ishdagi ishchilar ishga layoqatliligi yoki o‘z majburiyatlarini bajarmaganligiga qaramasdan, yuqori darajadagi ish haqi oladi. Statistikaga muvofiq 13,8 % kompaniyalarda 2000-yilda ish haqi mehnat va layoqatiga qarab aniqlanardi. Mehnat natijalari va mehnat stajini aniqlash asosida ish haqini to‘lash 80,6 % korporatsiyalarda tashkil etiladi. Yaponiyada ish haqini to‘lash oylik ish haqi va 1 yilda 2 marta bonuslarni to‘lashdan iborat.
Yapon oilalarida farzandlarni o‘qitishga qilinadigan xarajatlarni yaxshi kapital qo‘yilmani amalga oshirish yoki bu farzandlar uchun eng yaxshi meros deb qarash an‘anasi mavjud. Shu sababli ham oila budjetidan ta‘limga katta mablag‘ ajratiladi.
Aholining ta‘lim darajasini oshirish ITT va sanoat tarkibini modernizatsiya qilishga yordam beradi. Bunga iqtisodiyot sohalari bo‘yicha OO‘Yularini bitiruvchilarining taqsimlanishiga qarab guvoh bo‘lish mumkin. Yuqori o‘rta maktablarni bitiruvchilarining 34 % texnika va ishlab chiqarish sohasiga, 2,6 % ish yuritish sohasiga va 16 % savdo sohasiga boradi. Ikki yillik kollejlar bitiruvchilarining 58 % ish yuritish sohasiga, 27 % professional texnika sohasiga ishga joylashadilar, universitetlar va institutlar bitiruvchilarining 37 % professional texnika sohasi tarmoqlariga, 40 % ish yuritish sohasiga va 19 % savdo sohasiga joylashadilar.
1985-yilda mavjud ―Kasbiy o‘qitish qonuni‖ ―Inson resurslarini kasbiy rivojlantirish to‘g‘risida qonun‖ga almashtirildi. Asosiy maqsadi ―ko‘k yoqali‖ ishchilarni o‘qitishga mo‘ljallangan oldingi qonundan farqli ravishda, yangi qonun barcha ishchilarni (―oq yoqali‖ – muhandis texniklar ham kiradi) kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgandi. Bundan tashqari, yangi qonun turli uzluksiz umurbod o‘qitish tizimlarini rivojlantirishga yordam berdi va ular davlat tomonidan belgilangan o‘qitish standartlari bilan chegaralanib qolmadi.
Korxonalarda inson resurslarini‖ kasbiy rivojlantirish bo‘yicha mas‘ul kishini belgilash qoidasi joriy etildi. Axborot va tajriba almashish maqsadida o‘tkaziladigan konferentsiyalarga subsidiyalar ajratila boshladi.
|
| |
