|
Xo’jalik yurituvchi subyektlarda uzoq muddatli aktivlarni tan olish va baholashning o’ziga xos xususiyatlari
|
| bet | 7/16 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 0,77 Mb. | | #242489 |
Bog'liq BMI Muzaffarov Javohir 1.2 Xo’jalik yurituvchi subyektlarda uzoq muddatli aktivlarni tan olish va baholashning o’ziga xos xususiyatlari
Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va hisobga olishda ularni buxgalteriya balansida aks ettirishning statik va dinamik usullari muhim ahamiyatga kasb etadi. Aktivlar qiymatini ushbu usullar talablaridan kelib chiqib balansda aks ettirish natijasida mos ravishda statik balans va dinamik balans tuziladi.
Statik usulga ko’ra buxgalteriya balansini tuzishda uzoq muddatli aktivlarning aynan shu vaqtdagi qiymati asos qilib olinadi.Statik hisobning asosiy maqsadi korxonaning barcha aktivlarini sotishdan olgan foydani o’sha paytda mavjud bo’lgan kreditorlik qarzlarni to’lash uchun yetarligi to’g’risida axborot berishdan iborat. Statik balansning ustuvor maqsadi bo’lib, xo’jalik yurituvchi subyektni mablag’ bilan ta’minlovchi shaxslar o’rtasida taqsimlash uchun yaroqli bo’lgan aktivlarning qiymatini namoyish qilish hisoblanadi.
XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi nizolar bo’yicha qabul qilgan ajrimlar mazmunida balansning asosiy vazifasi mulkni baholashga qaratilgan. Hisobotlar, eng avvalo, korxonalarning o’z majburiyatlari bo’yicha to’lov qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumot berishi lozim, deb hisoblangan. Statik balansning bosh maqsadi kreditorlar manfaatlarini himoya qilish va ro’y berishi mumkin bo’lgan bankrotlikning oldini olish deb ta’riflangan. Shuning uchun hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish va korxona faoliyatining pirovard moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan keyin hisoblab chiqish mumkin, deb e’tirof etilgan.
Real to’lov vositalari faqatgina korxona aktivlarini sotish orqali aniqlanishi mumkin bo’lgani uchun, kreditorlar:
hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish kerakligini;
korxona faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan keyin hisoblab chiqish lozim deb ta’kidlashganlar.
Uzluksiz faoliyat tamoyiliga amal qilinishini nazarda tutgan holda huquqshunoslar korxonani soxta tugatishni, ya’ni inventarizatsiya yakunlari bo’yicha har bir uzoq muddatli aktivlarni ularning sotilishi mumkin bo’lgan narxida baholashni tavsiya etishgan. Shunday qilib, statik hisob doirasida joriy bozor narxlarini balans tuzishda asosga qilib olish tartibi hamda hisobotga subyektivlik elementi kiritilgan.
Mulkni baholashning obyektivligini aniqlash mezoni va ko’rsatkichi bo’lib ayirboshlash qiymati hisoblangan: Odatda, ayirboshlash qiymati chakana yoki birja bahosi sifatida namoyon bo’lgan. Ayirboshlash qiymati bozorning obyektivligiga aynan shu tartibga ko’ra korxona hisobchilari har bir hisobot sanasiga obyektning, uning oldingi davrda qanday baholanganligidan qat’iy nazar, joriy qiymatini aniqlashi lozim edi. Amortizatsiya tushunchasi balansda asosiy vositalar qiymatini pasaytirish, deb qaralgan. Bundan tashqari, baholash balansda aks ettirilishi lozim bo’lgan aktivlar doirasini qanday aniqlash masalasiga bog’liq bo’lmagan holda ko’rib chiqilgan.
Aktivlarni balansda aks ettirishga bunday tartibda yondashuv albatta joriy aktivlarga nisbatan to’g’ri kelishi mumkin, lekin uzoq muddatli aktivlarga nisbatan bunday tartibni joriy etish xatolik bo’lar edi. Chunki uzoq muddatli aktivlar korxonalar faoliyatida bir necha hisobot davri mobaynida ishtirok etishini va daromad keltirishini nazarda tutadigan bo’lsak ularni qayta baholab dastlabki qiymatini o’zgartirib yuborish mumkin bo’ladi va buni natijasida obyektivlik yo’qoladi.
Bozor munosabatlari sharoitida statik balansni tuzish tamoyillari quyidagi vazifalarni yechish imkonini beradi:
korxona mulki qiymatini batafsil aks ettirish;
mulk egalari va kreditorlar huquqlarini himoya qilish;
risk miqdorini aniqlash;
korxona bankrotga uchragan vaziyatda uning mulkini kreditorlar va mulkdorlar o’rtasida taqsimlash;
soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish maqsadida kichik tadbirkorlar faoliyatining moliyaviy natijasini hisob tadbirlarini o’tkazmasdan aniqlash.
Statik balans tamoyillari soliq qonunchiligi me’yorlarini qo’pol ravishda buzishga yo’l qo’yadigan soliq to’lovchilar ustidan soliq nazoratini o’rnatish uchun foydalanilishi mumkin.
XX asrda ko’pchilik hollarda amalda bozor bahosi hisoblanadigan “adolatli qiymat” tushunchasi paydo bo’ldi. Bu esa buxgalteriya hisobida dastlabki narxlar bo’yicha baholash tamoyilining hukmronligini shubha ostiga qo’ydi. Ushbu holat korxonalarda statik hisobni joriy etish va statik balansni tuzish zaruriyatini tug’diradi. Statik balans audit maqsadlari uchun juda qulaydir. Biroq amaliyotda qo’shimcha statik hisobni yuritish qo’shimcha ishlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda buxgalterlar baholashning mantiqan muvofiq bo’lmagan har xil turlarini, hisobning maqsadlari, vazifalari va kontseptsiyalarini o’zida mujassamlashtirgan bitta an’anaviy balans tuzishni ma’qul ko’rishadi.
Dinamik hisob – bu muayyan paytga korxonaga kiritilgan kapitalning aylanma harakatini balansda ifodalashga imkon beruvchi hisob yuritish uslubidir. Dinamik balansda hisobning barcha obyektlari ularning tannarxi bo’yicha aks ettiriladi. Dinamik balansning ustuvor maqsadi bo’lib kapital qarama - qarshiliklarini aks ettirish va moliyaviy natijalarni daromadlarning xarajatlardan ortib ketishi sifatida hisoblab topishdan iborat. Bunda solishtirma daromadlar va xarajatlarni maqsadga muvofiq va asoslangan holda bir xillashtirish va foydani hisoblashga urg’u beriladi. Bunday hisoblash asosida aktivlarga yo’naltirilgan qo’yilmalarning tannarxiga, ya’ni dastlabki narxlariga e’tiborni qaratish yotadi. Real moliyaviy ahvolni aks ettirish ikkinchi darajali maqsad bo’lganligi uchun, aktivlarni qayta baholash va bozor narxlarini qo’llash kerak emas, degan tushuncha bu yerda ustun turadi.
Dinamik balansda baholashning bir xilligi tamoyiliga rioya qilinishi lozim, chunki aktivlarning har qanday qayta baholanishi moliyaviy natijalarni buzib ko’rsatilishiga sabab bo’lib qolishi mumkin. Baholashni tanlashda zahiralarni xarid qilish narxi yoki tannarxning, bozor narxi yoki sotish narxining eng pasti bo’lgan narxlarda baholashni talab qiluvchi ehtiyotkorlik tamoyiliga rioya qilinishi lozim. Eng past narxlar tamoyili balansni ideal dinamik talqin qilishga mos kelmaydi, lekin shunga qaramasdan unga ustunlik beriladi. Dinamik talqin tarafdorlari aktivlarni balansda ularning tannarxi (xarid qilish qiymati, yoki ishlab chiqarish tannarxi, yoki ishlatish qiymati) bo’yicha baholashni afzal ko’rishadi, bundan tashqari balansning realligini tasdiqlash uslubi bo’lib faqat daromadlar va xarajatlarni hujjatli tekshirish mumkin deb uqtiradilar, qayta sanash uslublari esa inkor etiladi12.
Dinamik balansning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib xarajatlar va sarflar o’rtasidagi farqni aniqlash hisoblanadi. Xarajatlar deganda haqi to’langan yoki to’lanishi lozim bo’lgan aktivlar tushuniladi. Sarflar deganda esa o’z vazifasini bajara olmay qolgan, hisobdan chiqarilgan aktivlar tushuniladi. Shuning uchun buxgalteriya hisobining vazifasi xarajatlarning sarflarga aylanishini to’g’ri aks ettirishdan iborat bo’ladi.
Dinamik balansda debitorlik qarzdorligi sifatidagi daromad bilan daromadlarning kelib tushishi o’rtasiga qat’iy chegara qo’yiladi. Daromadlar o’z ichiga nafaqat hisobot davrining tushumlarini, balki bo’lajak sotishlarning ehtimoliy qiymatini ham olishi kerak. Debitorlik qarzdorligini hisobga olish buxgalteriya registrlarida to’lovni kechiktirilganligi uchun foizlarni aks ettirmasdan yuritilishi kerak. Bu balansda faqat real qo’yilgan kapitalni aks ettirish zarurati bilan tushuntiriladi. Foizlar “Foyda va zararlar” scheti bo’yicha faqat ularni to’lash paytida aks ettiriladi. Kreditorlik qarz aktivlarning, asosan pul mablag’larining kelgusidagi chiqib ketishi sifatida talqin etiladi.
Dinamik balansda ishchanlik obro’si – bu sarflarga aylanishi va kelajakda daromad keltirishi lozim bo’lgan xarajat. Shuning uchun, muvofiqlik tamoyiliga ko’ra, keyingi hisobot davrlarida bu xarajat amortizatsiyalanadi.
Dinamik balansda amortizatsiya uzoq muddatli aktiv qiymatini ko’chirish jarayoni sifatida ko’rib chiqilib, u aktivni ishlatish sharoitlari bilan asoslanadi. Amortizatsiyalanadigan aktiv qiymatining taqsimlanishi aktiv keltiradigan nafga bog’liq holda amalga oshiriladi. Bunda uning tugatish qiymati oldindan rejalashtiriladi, shuning uchun amortizatsiya me’yorlari aktivlarning ishlatish muddatlari bilan bog’lanmaydi.
Dinamik hisobda amortizatsiya aktivlarning amortizatsiyasi emas, balki ular eskirishini aks ettiruvchi aktiv schetlarga nisbatan kontraktiv sifatida aks ettiriladi.
Dinamik hisob va dinamik balansda qimmatli qog’ozlarga xarajatlar ularning xarid narxlari bo’yicha ko’rsatiladi. Bunda kurslardagi farqlar faqat valyutani to’lash paytida qayd etiladi. “Foyda va zararlar” scheti dinamik balansda aniqlovchi xarakterga ega. Joriy yozuvlarning barcha summasi moliyaviy natijani to’g’ri aniqlash zaruratiga bo’ysundiriladi.
Dinamik hisob asosida istalgan vaqtda pul qanday qilib xom ashyoga va jihozga, keyin ishlab chiqarish jarayoni ta’sirida – tovarga, oxir oqibatda debitorlik qarzdorligi va pulga aylanishini ko’rish mumkin. Mazkur jarayon buxgalteriya hisobi vositasida kuzatilib, schetlarda mulk harakati va uning manbalari to’g’risidagi axborot aks ettiriladi.
U zoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va hisobga olish tizimini shakllantirish muayyan bir tomoyillar izmiga bo’ysunishi kerak. Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olishda bevosita qo’llaniladigan tamoyillar 1.2-rasmda keltirilgan.
1.2 -rasm. Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish tamoyillari.13
Birinchi tamoyil – bu mulkiy alohidalik tamoyili. Bu tamoyilga muvofiq korxonaning mulki va majburiyatlari mazkur korxona egalarining mulki va majburiyatlariga aralashtirilmasdan alohida - alohida hisobga olinadi. Mulkiy alohidalik tamoyili iqtisodiy sub’ektning uning egasiga nisbatan yuridik mustaqilligini ta’minlaydi.
Mulkiy alohidalik tamoyilining mohiyati, ahamiyati uni statik va dinamik balans tuzishda qo’llanishi E.Shmalenbax va J. Risharlarning statik va dinamik balans xisoboti nazariyasiga bag’ishlangan asarida atroflicha yoritilgan. Chunonchi, ushbu asarda mulkiy alohidalilik tushunchasining mazmuni mazkur tushunchaning qaysi xisob (statik yoki dinamik) yo’nalishga bog’liqligi bilan farqlangan. Bu olimlarning fikricha, “dinamik buxgalteriya xisobi - bu korxonani tugatish mumkinligidan qat’iy nazar, uning samarali xo’jalik faoliyatining uzluksiz yoki qisqa oraliq vaqtlar ichidagi xolatini qayd qilib borish maqsadidagi hisobga olish tizimidir. Dinamik buxgalteriya hisobi korxonaning uzluksiz faoliyat yuritish tamoyiliga asoslanadi.
Statik buxgalteriya xisobi –bu korxonaning barcha aktivlarini sotish paytida, undan tushgan mablag’lar uning kreditorlik qarzlarni qoplashga yetarlimi yoki yo’qligini aniqlash imkonini beradigan hisob tizimidir Statik buxgalteriya hisobi korxona faoliyatining uzluksizlik tamoyiliga ziddir”14.
Moliyaviy hisobot kontseptsiyasiga muvofiq, mulkiy alohidalik tamoyilida buxgalteriya hisobini dinamik yuritish asos qilib olinadi va dinamik buxgalteriya balansi tuziladi.
Mulkiy alohidalilik tamoyili korxona aktivlarini boshqa korxonalar aktivlaridan alohida ajratilgan holda hisobga olib borishni taqozo etadi. Mazkur tamoyilga muvofiq, korxonaning buxgalteriya balansida korxonaga tegishli bo’lgan mulklargina o’z aksini topadi. Korxonaning nazorati ostida bo’lgan, ammo korxonaning mulki hisoblanmagan aktivlar buxgalteriya balansidan tashqari schetlarda aks ettiriladi.
Uzoq muddatli aktivlarni mulkiy alohidalik tamoyiliga ko’ra tan olish va buxgalteriya balansida aks ettirish 1.3-rasmda keltirilgan tartibda amalga oshiriladi.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standarti (MHXS) talablariga ko’ra uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya balansida aks ettiriladi, ular to’g’risidagi ma’lumotlar yoritib beriladi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) talablariga ko’ra esa uzoq muddatli aktivlar to’g’risdagi axborot buxgalteriya balansida, shuningdek “Asosiy vositalar xarakati to’g’risidagi hisobot”da (faqatgina asosiy vositalarga tegishli bo’lgan qismi) yoritib beriladi. Bizning fikrimizcha, uzoq muddatli aktivlarning faqatgina bir obyektiga tegishli axborotni moliyaviy hisobot tarkibida alohida shaklda berish yetarli emas. Chunonchi, ushbu hisobot shakli MHXSda ham ko’zda tutilmagan. Korxonalarda asosiy vositalardan tashqari uzoq muddatli aktivlarning boshqa turlari ham mavjuddir. Shu bois bekor qilingan “Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi” hisobot”ni o’rniga, uzoq muddatli aktivlar harakati to’g’risidagi ma’lumotni moliyaviy hisobotga ilova tariqasida keltirishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
|
| |
