|
- rasm Asosiy vositalarning joriy qiymatini aniqlash
|
| bet | 10/16 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 0,77 Mb. | | #242489 |
Bog'liq BMI Muzaffarov Javohir 2.2- rasm Asosiy vositalarning joriy qiymatini aniqlash
Davlatimizda shakllantirilayotgan yangi iqtisodiy munosabatlar va islohotlar, jumladan, agrar sektorda ham yer uchastkalari bo’yicha huquqiy munosabatlarda muayyan o’zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Ushbu o’zgarishlar kelgusida yerning buxgalteriya hisobi muammolarini, bu boradagi iqtisodchi olimlarning ishlarini o’rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Yer alohida mulk obyekti hisoblanadi. Asosiy vositalarning boshqa obyektlaridan farqli o’laroq, yer uchastkalariga yuridik shaxslarning mutloq mulkdorlik huquqi bugungi kunda mavjud emas.
Egalik qilish uchun, foydalanishga, ijaraga berilgan yoki boshqa asoslarga ko’ra sotib olingan yer uchastkasiga nisbatan amaldagi qonunlarga muvofiq cheklashlar joriy qilingan. Shu sababli yer uchastkalarini to’liq emas, balki chegaralangan mulk sifatida korxonalarning asosiy vositalari tarkibiga kiritish masalasi munozarali bo’lib turibdi.
Ayrim mualliflar yerni “mulk” yoki “ko’chmas mulk huquqi” tushunchalari bilan chegaralamoqdalar. Ko’chmas mulk huquqi tushunchasi “fizik obyekt sifatida ko’chmas mulkdan farqlanuvchi qandaydir belgi bilan ifodalanmoqda”.43 Shu sababli yerga bo’lgan mulkdorlik huquqini buxgalteriya hisobi tizimining “Nomoddiy aktivlar” qismida aks ettirishni taklif qilishmoqda.
Bizningcha, yuridik shaxslarning yer uchastkalari hisobini yuritish uchun “Asosiy vositalar” schetini qo’llashlari maqsadga muvofiq. Hisobning bu tartibi qator majburiyatlar bilan shartlanadi. Yer uchastkasi korxona mulkining moddiy qismi, ishlab chiqarishning asosiy vositasi va ko’chmas mulk obyekti hisoblanadi. U davlat yer kadastrida hisobga olingan chegara, maydon, joylashuv va boshqa tavsiflarga ega. Shunday qilib, yer uchastkasi nomoddiy aktivlar hisobiga kirmaydi. Yuqorida (birinchi bobda) aytib o’tganimizdek korxona aktivlarini aniqlashda uning mulkiy huquqi yuridik jihatdan birinchi darajali hisoblanmasligi kerak. Korxona balansidagi asosiy vositalarda korxona tasarrufidagi va nazoratga olingan yerlar, xususan, yer uchastkasidan foydalanishda cheklovlar mavjud bo’lsa ham, hisobga olinishi kerak. Yer uchastkalarining buxgalteriya hisobida hisobga olishda yangi yondashuvlar qo’llanilishi zarur. Bunda hisobga olish maqsadida yuridik shakl tamoyilidan iqtisodiy mazmun tamoyili ustun turishi kerak. Buxgalteriya hisobida yer uchastkalarini tan olish uchun yer uchastkasiga berilgan mulkiy huquqdan ko’ra uning daromad keltirishi va haqiqiy qiymati asosiy mezon bo’lishi kerak.
Yer uchastkalarini buxgalteriya hisobi obyekti sifatida qabul qilish uchun ularni tasniflash katta ahamiyat kasb etadi. Qayd etish kerakki, asosiy vositalar obyekti amaldagi me’yoriy hujjatlar doirasida tasniflanmoqda, yer uchastkalarining tasniflanishi hozirgi vaqtga qadar aniq bir yechimga ega emas. Qonun va me’yoriy hujjatlar hamda boshqa adabiyotlarga tayangan holda buxgalteriya hisobi uchun yer uchastkalarining tasniflanishini taklif etish mumkin.
Jahon amaliyotida yer uchastkalari sotib olish maqsadiga qarab, asosiy vosita yoki investitsion mulk obyekti sifatida buxgalteriya hisobida aks ettirilishi mumkin.
Asosiy vositalar obyekti sifatida yer uchastkalari buxgalteriya hisobi bo’yicha me’yoriy hujjatlarda tavsiya etilganidek, alohida “Yer” schetida aks ettirilishi mumkin, Yer uchastkalarining alohida sintetik “Yer” schetlarida aks ettirilishi, bizningcha, yerdan foydalanish o’rniga qarab aniqlanishi kerak. Yerdan foydalanishda uning tabiiy tavsiflari va u yoki bu tarmoqda ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishidagi xususiyatlari e’tiborga olinishi zarur.
Qayta ishlash sanoati va qurilishda u xo’jalik operatsiyalari negizi sifatida, ya’ni mehnat jarayoni amalga oshayotgan joy sifatida ishlatiladi. Qazib olish sanoatida yerdan tabiiy kompleksning tarkibiy qismi sifatida foydali qazilmalar qazib olish maqsadida foydalaniladi. Qishloq xo’jaligida esa yerdan butunlay boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Bu yerda yer nafaqat xo’jalik operatsiyalari negizi sifatida, balki mehnat quroli sifatida ham ishlatiladi. Shu sababli qishloq xo’jaligida yer uchastkalari va ularning qismlari hamda ulushlarini aks ettirish uchun alohida sintetik schetlar qo’llanilishi lozim.
Sanoatda yer xo’jalik operatsiyalari negizi bo’lib, sanoat inshootlari joylashgan maydon bilan bog’liq. Shuning uchun ham binolar, inshootlar va yo’llar hamda unda joylashgan boshqa obyektlarga haqiqatda yagona ko’chmas mulk obyekti sifatida qaraladi.
Korxonada vaqtincha foydalanilayotgan yoki ijaraga olingan yer uchastkalarini balansdan tashqari schetlarda aks ettirish mumkin. Ijaraga olingan yerni balansdan tashqarida aks ettirish tamoyili XIX asrda rus olimlari ishlarida o’z aksini topgan. Chunonchi, N. Utexin o’zining “Selьskoxozyaystvennoe schetovodstve” kitobida: “ijaraga olingan yer qiymat o’lchovida hisobga olinmay, balki xo’jalikka tegishli bo’lmagan yer sifatida balansdan tashqari schetlarda aks ettiriladi. Ijaraga berilgan yer esa daromad keltiruvchi xo’jalikning ajralmas mulkining bir qismi sifatida balansda hisobga olinishi kerak”44ligini aytib o’tgan.
Yer uchastkalari buxgalteriya hisobining alohida obyektlari bo’lganligi sababli mulk sifatida olingan yer asosiy vositalar scheti, ijaraga olingan yer maydonlari esa balansdan tashqari schetlarda aks ettirilishi taklif etiladi.
Yerni unumdorligini oshirish hamda undan foydalanish samaradorligini yaxshilash maqsadida sarflangan kapital qo’yilmalar asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi obyekti sanalib, amortizatsiya hisoblanishi mumkinmi?
Mazkur masalalarni tadqiq qilish uchun yer uchastkalari xususiy mulk sifatida buxgalteriya hisobida hisobga olingan davrga mansub bo’lgan manbalarga murojaat qilishga to’g’ri keldi. Ushbu masala rus iqtisodchilari orasida XIX asrning oxiri - XX asr boshlarida keskin munozaraga asos bo’ldi. 1906 yilda N. Utexin, A. Moroxovetsning “Korennoe uluchshenie zemelь” nomli asaridagi alohida schet zarurligi to’g’risida berilgan taklifiga shunday fikr bildirgan: “Ularni (yerni tubdan yaxshilash) yerdan qaytarib olish mumkin emasligi tufayli ulardan olingan foyda bu kapital foizi emas, bu renta hisoblanib, melioratsiya qiymati yerda ko’rsatilgan xizmat hisobiga kiradi. Ushbu kapital amortizatsiya qilinmaydi. Shu sababli “foiz va so’ndirish” summasini “amortizatsiyadan” hisoblab olish noto’g’ri”.45 Shunday qilib, yer rentasi sifatida izohlangan yer uchastkalarini ishlatishdan olingan daromad va uni yerni yaxshilashga ketgan xarajatlar bilan taqqoslash zaruriyati N. Utexinning asosiy dalili hisoblanadi.
1897 yilda N. Utexin o’zining “Selьskoxozyaystvennoe schetovodstvo” ishida: “Melioratsiya bo’yicha xarajatlar yer qiymatiga kiritilmaydi, uning qiymati yerning hudud miqyosidagi ta’sir etuvchi qiymatiga qo’shiladi va yerning o’zida yashirin qiymat hisoblanadi”,46 deb yozadi. Ta’kidlanganki, yerni tubdan o’zgartirishga sarflangan kapital qo’yilmalar yer qiymatini ko’paytiradi, demak, yer uchastkalari singari ular bo’yicha amortizatsiya ham hisoblanmaydi.
1903 yilda A. Skvortsov “Osnovы ekonomiki zemledeliya.” ishida boshqa fikrni bildirgan: “Amortizatsiya, umuman, so’ndirilishi kerak emas”, shuning uchun uning qiymati ham so’ndirilmay, yer narxiga o’tkaziladi. Amalda esa melioratsiyaning katta qismi tez so’ndiriladi (bir yilda 4-5% so’ndiriladi ).47
Amaldagi me’yoriy xujjatlarga asosan yerni tubdan o’zgartirishga sarflangan kapital qo’yilmalarga amortizatsiya hisoblanadigan uzoq muddatli aktivlarning alohida obyekti sifatida qaraladi. Demak, sarflangan kapital xarajatlar inventar xususiyatga ega bo’lib asosiy vositalar kabi amortizatsiyalanadi.
Bizningcha, yerni dastlabki holatini yaxshilashga qilingan kapital qo’yilmalar yerning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi, shu sababli buxgalteriya hisobining alohida obyekti bo’lolmaydi hamda yer uchastkalaridan ajratilishi mumkin emas. Aksincha yer uchastkalarini obodonlashtirish bo’yicha amalga oshirilgan kapital sarflar muayyan vaqt oralig’ida amortizatsiyalanishi kerak.
Yer uchastkalari hisobi ikki variantda amalga oshirilishi mumkin.
Birinchi variant (shu kungacha afzal ko’rilgan) yer uchastkalarining natural ifodasini faqat balansdan tashqari schetlarda aks ettirish bilan bog’liq.
Ikkinchi variant qiymat o’lchovida balansda aks ettirish bilan bog’liq. Yer uchastkalari hisobining yagona tartibi hali ishlab chiqilmagan va yerga egalik hamda undan foydalanishning huquqiy masalalarini tartibga solish boshlang’ich davrni boshidan kechirmoqda. Shuning uchun ham yer uchastkalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish masalalari respublikamiz olimlarining ilmiy yo’nalishlarida uchramaydi.
Yer uchastkalariga narx belgilash usullarini rus iqtisodchilari N. Utexin ( 1897), N.P.Zalamanov (1899), A.Skvortsov (1905), A.Gulyaev (1906), D.Pesterjinskiy (1906) va boshqalar o’zlarining ilmiy ishlarida aks ettirishgan. Bunda yer hisobi buxgalteriya hisobining umumiy tizimiga kiritilgan.
N. Utexin yer qiymatini aniqlashda uchta usulni taklif qilgan: sotish narxlarida; ijara to’lovlarida; sof foydadan hisoblangan renta bo’yicha.
A. Skvortsov esa yerning qiymatini foyda kapitalizatsiyasi bo’yicha aniqlash usulini afzal ko’rgan: “Tabiat kuchini ifodalovchi ishlab chiqarishda ishlayotgan yer ichki (mehnat) qiymatiga ega emas. Yer renta summasi yerning bozor bahosi bilan to’g’ri kelmasa ham uning kapitalizatsiyasi bilan baholanishi kerak”.48
Yer umummilliy mulkka aylantirilganligi tufayli sobiq Sovet Ittifoqida yerdan bepul foydalanilgan va u baholanmagan. Shuning uchun ham yer buxgalteriya hisobining obyekti sifatida tan olinmagan va uning buxgalteriya hisobi yuritilmagan. XX asrning 90-yillarida yer munosabatlarida keskin o’zgarishlar amalga oshirilganligi sababli yer uchastkalarining haqiqiy bahosini aniqlash zaruriyati paydo bo’la boshladi.
Yer bahosi bozor va normativ narx bo’yicha aniqlanadi. Xalqaro amaliyotda yerning bozor bahosini aniqlashda turli xil usullardan foydalaniladi, jumladan: savdoni taqqoslash usuli, yer uchun qoldiq usuli, yer rentasini kapitallashtirish usuli va boshqalar. Ta’kidlash joizki, chet elda qo’llanilayotgan yer uchastkalari bozor bahosini aniqlash usullarini hozirgi paytda bizning mamlakatimizda turli sabablarga ko’ra qo’llab bo’lmaydi. Masalan, savdoni taqqoslash usuli yer uchastkalarining oldisotdi bitimlari to’g’risida ko’p hajmdagi haqiqiy va ishonchli axborotning mavjudligiga asoslanadi. Yer uchun qoldiq usuli kapitalizatsiya usulining turi bo’lib, mulk kompleksi axborot bazasiga kirib borishga asoslanadi. Bunda kapitalizatsiya koeffitsienti alohida yer va binolar uchun ko’chmas mulk obyektlari bo’yicha taqqoslangan holda aniqlanadi. Lekin hozirda respublikamizda ochiq bozor yo’q, yer uchastkalarini sotib oluvchi yoki sotuvchilar ham yo’q. Shuning uchun ushbu usuldan ham foydalanish imkoniyati cheklangan.
Davlat tomonidan korxonalarga yer uchastkalarini ajratish sharoitida har bir korxona avvaldan ajratilgan yerlardan foydalanish huquqiga ega. Bunda narxlar bozor qiymatiga to’g’ri kelmaydi, balki qonunda belgilangan me’yorlarga asoslanadi. Yerning bozor qiymatini aniqlash imkoni bo’lmaganligi uchun ham ushbu usuldan ham foydalanib bo’lmaydi.
Yer rentasi kapitalizatsiyasi usuli yerdan foydalanishdan olingan foyda ko’rsatkichlari va yer uchun kapitalizatsiya koeffitsientiga asoslanadi.
O’zbekiston Respublikasida yer uchastkalarini xususiy yer egalariga ijaraga berish amaliyoti ham kam tarqalgan. Ijaraga, asosan, bo’sh, davlat zahirasidagi yerlar berilmoqda. Bunda ijara to’lovining hajmi ijrochi hokimiyatning tegishli organlari tomonidan yerni ishlatish maqsadi va ijarachilar toifalariga qarab o’rnatiladi. Shu sababli yer rentasi kapitalizatsiyasi usulini qo’llashda kelgusida olinadigan daromadlar bilan operatsion xarajatlar oqimini aniqlash imkonini beradigan axborotlarni to’plash qiyinchilik tug’dirmoqda.
Yaqin kelajakda yer uchastkalarini bozor bahosi bilan baholash usuli amaliyotga kirishi mumkin. Bu o’z o’rnida yerlarni mulkka berishda, garovga qo’yishda, korxonaning ustav kapitalidagi ulushini berishda, sovg’a qilganda, oldi-soti munosabatlarini tartibga solishda muhim o’rin tutadi. Bozor narxi yer uchastkalarining sotish narxini o’rnatish va tenderlar orqali sotish uchun belgilanadi. Lekin yer uchastkalarini bozor qiymatida baholash usullarini chuqur o’rganish hisob-kitoblarning keng axborot ta’minotiga bog’liq bo’ladi. Yer uchastkalarini bozor qiymatida baholash amaldagi xalqaro standart baholariga to’g’ri keladigan hisoblash usullariga mos kelsagina, kutilayotgan samarani berishi mumkin. Hozirgi kunda mamlakatda yer uchastkalarini baholashda me’yoriy narxlardan foydalanish o’z afzalligiga ega bo’lmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 24 iyuldagi “Yuridik va jismoniy shaxslarning bino va inshootlari bilan band qilingan yer uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida”gi farmoniga muvofiq 2007 yil 1 yanvardan boshlab yuridik shaxslarga, 2008 yil 1 yanvardan boshlab esa jismoniy shaxslarga yer uchastkalari xususiy mulk sifatida sotilishi yer oldi-sotdi munosabatlarining mazmuniga keskin ta’sir etadi. Natijada yerning bozor bahosini aniqlash va yerga mulkiy egalik qilish huquqini buxgalteriya hisobida aks ettirish zarurati vujudga keladi. Chunki yerni xarid qilishda uning qiymatini aniqlash lozim.
Yer uchastkalari boshlang’ich narxini ularning sotib olinishi bilan bog’liq haqiqiy xarajatlar summasini qo’shish yo’li bilan aniqlash lozim. Yer uchastkalarining qiymatiga ularning sotib olish qiymatidan tashqari 5-son BHMS “Asosiy vositalar”da belgilangan xarajatlar, ya’ni yer uchastkasini sotib olishdagi maslahat, axborot va vositachilik xizmatlari, soliq va davlat bojlari hamda boshqa to’lovlar qo’shilishi kerak. Bundan tashqari, boshlang’ich narxga yerni mulk hisobiga o’tkazish, drenaj, tozalash, yerni tekislash va boshqa xarajatlar kiritilishi lozim.
Yer uchastkasi buzishga mo’ljallangan eski binolar bilan birga olinishi mumkin. Shu sababli savol tug’iladi: qanday qilib eski bino va inshootlarning tugatilishini hisobda aks ettirish mumkin: yer uchastkasining boshlang’ich narxiga qo’shish yo’li bilanmi yoki bunda asosiy vositalar obyektlarini avval kirim qilib, so’ngra ularni hisobdan chiqarish paytidagi daromad yoki xarajatlarga olib borish yo’li bilanmi? Bizningcha, ushbu xarajatlar yoki daromadlarni yer uchastkasining boshlang’ich narxidan mutanosib ravishda chiqarish yoki kiritish maqsadga muvofiqdir. Bunda eski bino va inshootlarni sotib olish korxonaning kapital qo’yilmalari obyekti hisoblanmaydi. Eski binolar iqtisodiy naf keltirmaydi, ular aktiv hisoblanmaydi va korxona balansi hisobiga kiritilmaydi.
Yer maydoni kapital qo’yilmalar obyekti hisoblanadi, shu sababli sotib olish, kerak bo’lmagan binolarni buzish bilan bog’liq xarajatlar yer uchastkasining boshlang’ich narxiga kiritilishi kerak. Shu bilan bir qatorda, uchastkaning boshlang’ich narxini eski bino va inshootlarni yo’qotishga ketgan qiymatga kamaytirish kerak. Qolgan moddiy boyliklarni kirim qilishda esa korxonaning operatsion foydasini ko’paytirish lozim.
Yer va boshqa obyektlarning yagona qiymati paushal(bitimda qat’iy belgilangan summa) to’lov sifatida aniqlanadi. Paushal baho sotib olingan yer va binolar o’rtasida mutanosib ravishda bo’linishi kerak. Bunday sharoitda ko’chmas mulk obyektlarining bozor qiymati asos qilib olinishi lozim.
2.2 Nomoddiy aktivlar va investitsiyalar hisobini yuritish
Xalqaro amaliyotda nomoddiy aktivlar biznesdagi muvoffaqiyatning muhim kaliti sifatida e’tirof etilmoqda. Xo’sh, nomoddiy aktivlarning o’zi nima? Ushbu aktivlar tarkibiga nimalar kiritilishi kerak?
Ushbu savollarga adabiyotlarda yaxlit javob topish qiyin. Nomoddiy aktivlar to’g’risida so’z yuritib, ayrim mutaxassislar “aktivlar” so’zining o’zini qo’llamaslikni afzal ko’radilar. Ayrim iqtisodchilar hisobga olish va boshqarishga molik bo’lgan hamda ayni paytda ishbilarmonlik nayranglaridan farqlanadigan “hech narsani” ularni “Intangible assets” o’rniga shunchalik “intangibles”, deb ataydilar. Bizningcha “intangibles” va “Intangible assets” tushunchalarini o’zaro bir birini to’ldiruvchi tushunchalar sifatida qarash lozim, chunki oddiy “aktivlar” (assets) deganda qandaydir resurslarni yoki ishlab chiqarish vositalari tushuniladi.
Nomoddiy aktivlar-moddiy ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan korxona tomonidan foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan hamda uzoq muddatga ishlatish uchun mo’ljallangan mol-mulk obyektlaridir.
Industrallashgan jamiyatdan iqtisodiyotda bilimlarning roli ortgan tizim sari o’tish jarayonidagi o’zgarishlar boshqa aktivlarga qaraganda nomoddiy resurslarga ega bo’lgan korxonalar qiymatining yuqori bo’lishini taqozo etmoqda. Lekin ushbu holat nomoddiy aktivlarni tan olish va buxgalteriya hisobida aks ettirish me’yorlari chegaralanganligi sababli ko’pchilik kompaniyalarning buxgalteriya balansida o’z aksini topmagan va o’z navbatida, ularning moliyaviy hisobotlarida aks ettirilmagan. Bugungi kunda kompaniya qiymatini aniqlash jarayonini hisobga olganda, korxona rahbariyati uchun nomoddiy aktivlar va uning kompaniya umumiy qiymatidagi o’rni bilan bog’liq bo’lgan holatni ochib tashlash muhim masala hisoblanadi.
Milliy buxgalteriya hisobi standartlarining xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga yaqinlashishi natijasida nomoddiy aktivlar tarkibini optimallashtirish orqali kompaniya qiymatini boshqarish uchun keng yo’l ochilmoqda.
Nomoddiy aktivlarni tan olish va buxgalteriya hisobida aks ettirishga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar mavjud. Tashqi omillar mamlakatdagi iqtisodiy tizim va holatni o’z ichiga olsa, ichki omillar, avvalo, fundamental nomoddiy aktivlarning an’anaviy ishlab chiqarish vositalaridan farqlanishi bilan belgilanadi.
Birinchidan, yuridik nuqtai nazardan, nomoddiy aktivlar buyumli obyekt emas, balki alohida huquqlar, ya’ni ishlab chiqarish texnologiyasi, savdo markasiga egalik qilish huquqlari kabi buyumlashmagan, lekin daromad keltiradigan obyekt hisoblanadi.
Ikkinchidan, kam chiqim nomoddiy aktivlar katta ko’lamda foydani olishga qulay imkoniyat yaratadi. Va nihoyat, uchinchidan, nomoddiy aktivlarning korxonalar xo’jalik faoliyatiga jalb qilinishiga ushbu aktivlarga xos bo’lgan qator kamchiliklar (muayyan xizmatlar va tovarlar bozorining yo’qligi, risk va maxsus cheklovlarning mavjudligi) to’siq bo’lmoqda.
Shunday qilib, bir tomondan, korxonalarning xo’jalik faoliyatiga nomoddiy aktivlarni jalb qilish, ikkinchi tomondan, buxgalteriya hisobi tizimidagi islohotlar sharoitida nomoddiy aktivlarning nazariy va amaliy masalalarini yetarli darajada ishlab chiqish ular hisobini takomillashtirishni zaruriyat qilib qo’ymoqda.
Hozir jahon amaliyotida buxgalteriya hisobini unifikatsiyalash muammosini hal etishda ikkita asosiy qarash mavjud bo’lib, bular hisoblar uyg’unlashganligi va standartliligidir. Buxgalteriya hisobining turli tizimlarini uyg’unlashtirish g’oyasi Yevropa Hamjamiyati (EX) doirasida 1961 yildan buyon amalga oshiriladi. Standartlashtirish g’oyasi 1973 yildan xalqaro moliyaviy hisobotlar standartlari qo’mitasi tomonidan ilgari surib kelinmoqda.
Kompaniyalarning buxgalteriya hisobi tizimini uyg’unlashtirish rejasi doirasida Yevropa Hamjamiyati tomonidan 1978 yil va 1983 yillarda to’rtinchi va yettinchi Direktivalar qabul qilinib qonunchilikka kiritilgan holda barcha Yevropa Hamjamiyati mamlakatlarida joriy etildi.
Nomoddiy aktivlarga kelsak, Yevropa Hamjamiyati direktivalari ularga nisbatan yangi qoidalar belgilamagan. Nomoddiy aktivlarni baholashdagi asosiy yondoshuv ularni boshlang’ich (dastlabki) qiymatlarda tan olish va hisobotlarda aks ettirishdan iborat bo’lib qolmoqda.
“Haqiqiy va xolisona aks ettirish” umumiy formulasi bilan bog’liq bo’lgan ustuvor tamoyil nomoddiy aktivlarga nisbatan ham qo’llaniladi. Asosiy aktivlarni qayta tiklash va qayta baholash tadbirlari nomoddiy aktivlar uchun ruxsat etilmaydi. Istisno tariqasida a’zo mamlakatlarda inflyatsiya ta’sirini hisobga oluvchi rasmiy hisobotlarni taqdim etish, maxsus qoidalar qabul qilish holati e’tiborga olinadi. Bunday holatda nomoddiy aktivlar qayta baholanishi mumkin.
2002 yil 19 iyulda Yevroparlament va Yevropa hamjamiyati kengashi tomonidan barcha ro’yxatdan o’tgan kompaniyalarning yig’ma balansini tayyor-lash uchun 2005 yil yanvar oyidan xalqaro buxgalteriya hisoboti standartlari (hozirda moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari- MHXS) qabul qilindi.
MHXSQ (moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlar qo’mitasi) nomoddiy aktivlar hisobi muammosiga № 9 “Tadqiqotlar va ishlanmalar bo’yicha xarajatlar hisobi” standarti loyihasini 1977 yil fevral oyida taqdim qilish bilan birinchi bor murojaat qilgan. Ushbu masala dolzarbligi sababli 1980 yildan 9 – son MHXS “Tadqiqotlar va ishlanmalar bo’yicha xarajatlar hisobi” amalga kiritilgan.
9 – son MHXS “Tadqiqotlar va ishlanmalar bo’yicha xarajatlar hisobi” talabiga ko’ra ilmiy tadqiqotlar va tajribalar bo’yicha xarajatlar ikki guruhga ajratildi:
tadqiqotlar bo’yicha xarajatlar;
ishlanmalar bo’yicha xarajatlar.
Tadqiqotlarga ketadigan xarajatlar sarflangan vaqti davomida hisobga olinadi. Ishlanmalarga ketgan xarajatlar qat’iy shartlarda (mahsulot yoki jarayon aniq izohlanganda, texnik amalga oshishi, bozor mavjudligi yoki korxona ichida foydalanish mumkinligi isbotlanganda) aktivlar sifatida tan olinadi. Mazkur shartlarga rioya etilmaganda esa ishlanmaga ketgan xarajatlar aktiv sifatida ko’rsatilishi mumkin emas.
1993 yil dekabrida MHXSQ 9 – son MHXS “Tadqiqotlar va ishlanmalar bo’yicha xarajatlar hisobi”ning yangi nashrini ishlab chiqib, 1995 yil 1 yanvarda amalga kiritdi. Ushbu standart 1999 yilning 1 iyuliga qadar qo’llanildi, so’ngra 38 – son MHXS “Nomoddiy aktivlar” bilan almashtirildi.
38 – son MHXS “Nomoddiy aktivlar”ga binoan, nomoddiy aktivlar aniq mezonlarga javob bersagina kompaniya tomonidan tan olishi belgilangan. Bundan tashqari, mazkur standart nomoddiy aktivlar balans qiymatini baholash usulini belgilaydi va ular haqidagi axborotni hisobotda yoritish talabini qo’yadi.
38 – son MHXS “Nomoddiy aktivlar” nomoddiy aktivlarni “Fizik shaklga ega bo’lmagan ishlab chiqarish yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniluvchi identifikatsiyalangan mahsulot yoki xizmatlarga taalluqli aktiv” sifatida tavsiflaydi.
Birinchi bor e’tirof etilgandan so’ng, 38 – son MHXS “Nomoddiy aktivlar” bo’yicha nomoddiy aktivlar quyidagi ikki usulda hisobga olinishi talab qilinadi:
asosiy usul - qadrsizlangan yig’ilgan amortizatsiya va zararni dastlabki narxdan chiqarib tashlash;
muqobil usul - qadrsizlanishdan so’ng yig’ilgan amortizatsiya va zararni qayta baholangan narxdan chiqarib tashlash.
Amortizatsiya nomoddiy aktivlarning iqtisodiy naf keltirish davri mobaynida doimiy ravishda hisoblanadi. Amortizatsiyaning bunday usuli kelgusida nomoddiy aktivdan foydalanish natijasida olinadigan iqtisodiy nafni shakllantirishga kompaniyaning munosabatini belgilaydi. Agar bu usulni qo’llash imkoni bo’lmasa, amortizatsiyaning to’g’ridan-to’g’ri hisoblash usulini qo’llash lozim. Amortizatsiya muddati kamida har yili ko’rib chiqilishi kerak.
38 – son MHXS “Nomoddiy aktivlar” kompaniya ichida paydo bo’lgan gudvill, savdo markalari, mijozlar ro’yxati va shunga o’xshash moddalarni aktiv sifatida tan olishga ruxsat bermaydi. Lekin ilmiy tadqiqotlar uchun sarf - xarajatlarning texnik va tijorat nuqtai nazardan amalga oshirish imkoniyati yaqqol ko’rinsa, xarajatlar kapitalizatsiyalashishi mumkin.
2004 yil 31-martda 38-MHXSga o’zgartirishlar kiritildi. “Identifikatsiyalashtirilganlik” ta’rifi quyidagilar bilan almashtirildi:
ajralib chiquvchi, ya’ni ajralishga molik bo’lgan yuridik shaxs bilan savdo - sotiq, litsenziya berish, ijaraga berishda yoki almashishda namoyon bo’ladi;
boshqa shartnomaviy yoki yuridik huquqlar natijasi bo’ladi.
Shuningdek, nomoddiy aktivlarning nafli foydalanish uchun belgilangan 20 yillik muddati bekor qilindi. Nomoddiy aktivlardan foydalanish noaniq muddatga ega bo’lib, ushbu davr mobaynida korxona iqtisodiy foyda oladi. Bunday aktivlarning amortizatsiyasi o’rniga 36- son MHXS “Aktivlar qadrsizlanishi”ga muvofiq nomoddiy aktivlarning yillik qadrsizlanishi tekshiruvdan o’tkaziladi.
Shunday qilib, yuqoridagi tavsiflar nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobining tarixiy rivojlanish qonuniyatiga ega ekanligidan darak beradi. Nomoddiy aktivlar hisobi XX asrda me’yoriy boshqaruv va milliy hisoblar tizimidagi kamchiliklar mutanosibligi bilan tavsiflanadi.
Xalqaro miqyosda moliyaviy hisobotlarni solishtirishga to’siq bo’lgan nomoddiy aktivlarning xalqaro talqinida katta farqlar mavjud edi. XX asr oxiri - XXI asr boshlarida ikki yetakchi hisob modellarida yaqinlashish va konvertatsiyalash tendentsiyasi ko’zga tashlana boshladi.
Yaqinlashish - bu nomoddiy aktivlarni hisobga olishda milliy hisob tizimiga o’zgartirishlar kiritish orqali amalga oshirish demakdir. Masalan, MHXS va AQSH buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan tamoyillariga (GAAP) asosan milliy hisob tizimiga nomoddiy aktivlarni hisobga olish bo’yicha o’zgarishlar kiritildi.
|
| |
