|
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar bo’yicha buxgalteriya hisobining metodologik asoslari
|
| bet | 13/16 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 0,77 Mb. | | #242489 |
Bog'liq BMI Muzaffarov Javohir 3.2 Uzoq muddatli debitorlik qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar bo’yicha buxgalteriya hisobining metodologik asoslari
Moliyaviy -xo’jalik operatsiyalari natijasida korxonalarda boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy javobgarligi vujudga keladi. Ya’ni yuz bergan moliyaviy, xo’jalik munosabatlari uchun to’lovni amalga oshirish majburiyati paydo bo’ladi. Bunday majburiyat debitorlik qarzi, deb e’tirof etilib, xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya balansida aktiv sifatida aks ettiriladi.
Bozor munosabatlari rivojlangan sari debitorlik qarzlarining turi va mazmuni kengayib bormoqda. Tovar, xizmat va ishlarni sotishdan vujudga keladigan debitorlik qarzlari, operatsion va nooperatsion faoliyat turlaridan paydo bo’ladigan debitorlik qarzlari shular jumlasidandir.
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari buxgalteriya balansining uzoq muddatli aktivlari tarkibida aks ettiriladi, qisqa muddatli, ya’ni joriy debitorlik qarzlari esa joriy aktivlar tarkibida keltiriladi.
Qisqa muddatli debitorlik qarzlari bir operatsion tsikl mobaynida qondiriladi, bularning aksariyati savdo debitorlik qarzlari va joriy operatsion faoliyatga taalluqli debitorlik qarzlari bo’lib hisoblanadi.
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari, asosan, soliq hisobidagi foyda bilan moliyaviy hisob foydasi o’rtasidagi farq evaziga vujudga kelayotgan qarzlar hamda mulkni ijaraga va lizingga berish natijasida vujudga keladigan qarzlarni o’z ichiga oladi.
Respublikamizda amalda bo’lgan me’yoriy hujjatlarga ko’ra tovarlar oldi-sotdisi bilan bog’liq debitorlik qarzlar qisqa muddatli hisoblanadi. Chunonchi, 90 kunda to’langan qarzlar muddatiga o’tmagan, 90 kundan ortiq muddatda to’lanmagan qarzlar muddati o’tgan debitorlik qarzlar hisoblanadi. Biroq, korxonalar faoliyatida ushbu xarakterdagi qarzlar bir yil muddatdan ortiq vaqtda ham mavjud bo’ladi. Bunday qarzlarni muddati uzaytirilgan debitorlik qarzlar sifatida tan olish qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan. Fikrimizcha, ushbu xarakterdagi qarzlarni kelgusida foiz ko’rinishida daromad keltiruvchi moliyaviy investitsiyalar sifatida qayta rasmiylashtirish maqsadga muvofiqdir.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobi xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli, faoliyatining samaradorligi, umuman, unga tegishli barcha iqtisodiy ma’lumotlarni mazkur ma’lumotlardan foydalanuvchilarga belgilangan shakl va mazmunda yetkazib berishi lozim. Buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish korxonaning hisob siyosatiga muvofiq olib boriladi. Hisob siyosatida buxgalteriya hisobining milliy standartlaridagi belgilangan tamoyil va usullardan qaysi birini tanlaganligi bayon etiladi. Buning oqibatida korxonaning hisob siyosati bo’yicha aniqlangan buxgalteriya foydasi bilan soliq qonunchiligi asosida aniqlangan soliq hisobi foydasi o’rtasidagi farq paydo bo’ladi. Bunday farqlar ikki turga ajratiladi: doimiy va vaqtinchalik farqlar.
Doimiy va vaqtinchalik farqlarga kiruvchi xarajat moddalari «Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizomning (O’zR VM 1999 yil 5 fevraldagi 54- sonli qarori) 1- va 2- ilovalarida keltirilgan.
Doimiy farq sirasiga kiruvchi xarajatlar buxgalteriya hisobi bo’yicha soliqqa tortiladigan foydasiga qayta qo’shiladi va keyingi hisobot davrida hisobga olinmaydi.
Vaqtinchalik farqni vujudga keltirgan xarajatlar va daromadlar hisobot davri buxgalteriya foydasiga kiritiladi hamda keyingi hisobot davrlarida soliq bazasidan va summasidan chiqariladi. Farqlarning vujudga kelishi va hisobga olinishining mazmuni shundaki, buxgalteriya hisobi korxona hisob siyosatida nazarda tutilgan tamoyil va usullarni qo’llaydi, foyda solig’ini hisoblash vaqtida soliq qonunchiligida qo’llaniladigan usullardan kelib chiqqan holda foyda solig’i summasini aniqlaydi. Vaqtinchalik farqlarni vujudga keltiruvchi ayrim hollarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Moliyaviy hisobotlarni tuzish maqsadida xarajatlar hisoblash va muddatini uzaytirish usullariga asosan tan olinsa, soliq solish maqsadida esa to’lov vaqtida tan olish usuli qo’llaniladi;
Moliyaviy hisobotlarni tuzish maqsadlarida olinadigan schetlar bo’yicha zahiralarni qo’llash usuli ishlatilsa, soliq solish maqsadlarida to’g’ri hisobdan chiqarish usuli qo’llaniladi;
Tovar-moddiy zahiralari bo’yicha soliqqa tortish maqsadida tovar zahiralarini baholashning “FIFO” usuli qo’llanilsa, moliyaviy hisobotlarni tuzish maqsadida esa o’rtacha tortilgan qiymat usuli qo’llaniladi;
Amortizatsiya hisoblash bo’yicha soliq solish maqsadida to’g’ri chiziqli usul qo’llanilsa, moliyaviy hisobotlarni tuzish maqsadida esa qiymatni tezlashtirilgan ravishda hisobdan chiqarish usullari qo’llaniladi. Byudjetga to’lanadigan foyda solig’i summasi (Sbtd(f)) moliyaviy hisob bo’yicha hisoblangan soliq to’langungacha bo’lgan foyda(zarar) (MXstf(z))ga doimiy farqlarni (Df) qo’shib, vaqtinchalik farqlarni (Vf) mohiyati jihatidan qo’shish yoki ayirish orqali hisoblab chiqariladi. Moliyaviy hisobda foyda solig’ini hisobga olish maqsadida 9810- «Foyda solig’ini to’lash» scheti ishlatiladi. Hisoblangan foyda solig’i summasiga 9810- “Foyda solig’ini to’lash” scheti debetlanadi, ya’ni moliyaviy hisob bo’yicha soliq solingungacha bo’lgan foyda(zarar)ga doimiy farq summasi qo’shilib, soliq stavkasiga ko’paytiriladi hamda hisoblangan summaga 9810- “Foyda solig’ini to’lash” scheti debetlanadi.
Vaqtinchalik farq oqibatida 9810-“Foyda solig’ini to’lash” schetning debetidagi summa bilan soliq qonunchiligiga asosan hisoblangan soliq summasi orasidagi farq summasi muddati uzaytirilgan debitorlik qarziga olib boriladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, buxgalterga vaqtinchalik farqlarni vujudga keltiruvchi holatlarni, ularning nazoratini, tegishli tuzatuvchi yozuvlarni amalga oshirish, vaqtinchalik farq vujudga kelgan davr so’ngida farqni aks ettiruvchi schetda qoldiq qoldirmaslik kabi mas’uliyatli vazifa yuklatiladi. SHu o’rinda foyda solig’i stavkasi o’zgarishi natijasida amalga oshirilayotgan tuzatuvchi buxgalteriya yozuvi 8710-“Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” schetiga olib borilganligi “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”ga mos kelarmikan degan savol tug’iladi. 3-son BHMS, ya’ni “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” standartining 16- bandi aynan quyidagicha bayon qilingan: “Asosiy (jiddiy) xatolar moliyaviy hisobotlarni tayyorlash chog’ida oldingi davrlardagi yo’l qo’yilgan xatolarga kiritilgan tuzatish miqdori (qiymati) hisobot davridagi sof daromad yoki zararga qo’shiladi”.5354 Ko’rinib turibdiki, tuzatuvchi buxgalteriya yozuvi 1 yanvarda amalga oshirilayotganligi hamda moliyaviy hisobotlar hali tayyorlanmaganligini e’tiborga olib, 8710-“Taqsimlanmagan foyda” scheti orqali emas, balki hisobot davrining sof foydasi yoki zararida aks ettirilishi kerak. Agar hisobot davrining sof foydasi yoki zarariga olib borilsa, u holda ikki marta soliqqa tortish yuz beradi, bu birinchidan. Ikkinchidan, 3son BHMS “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”da asosiy (jiddiy) xatolar deb tasniflangan, bu tuzatuvchi yozuv asosiy (jiddiy) xato natijasi emas. Uchinchidan, 8-son MHXS “Hisobot davri sof foydasi yoki zarari, hisob siyosatidagi o’zgarishlar va asosiy (jiddiy) xatolar”dagi asosiy (jiddiy) xatolar matematik xato natijasida hisob siyosatini qo’llashdagi xatoliklar, buzilgan ma’lumotlar (yolg’on yoki e’tiborsizlik) natijasida vujudga keladi deyilgan bo’lsa, tuzatuvchi buxgalteriya yozuvi bunga mos kelmaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, foyda solig’i stavkasining o’zgarishi bo’yicha amalga oshiriladigan tuzatuvchi yozuvni hisobot davrining sof foydasi yoki zarariga emas, balki 8710- “Taqsimlanmagan foyda” schetiga olib borish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Albatta, bunday tuzatishlar moliyaviy hisobotlarga ilova qilinayotgan tushuntirish xatida to’liq ochib beriladi.
Soliq hisobi bilan moliyaviy hisob o’rtasidagi farqni ayrim iqtisodchilar soliq aktivi deb aks ettirishni taklif qilishmoqda55. Soliq aktivi deb tan olinishiga asos bo’ladigan mezon sifatida oldindan to’langan soliqlar soliq organlarining xo’jalik yurituvchi sub’ektga to’lanishi lozim bo’lgan debitorlik qarz sifatida qaralishidir. Bizning fikrimizcha oldindan to’langan soliq summalari va lizingga berilgan asosiy vositalar bo’yicha olinishi lozim bo’lgan lizing to’lovlarini kechiktirilgan qarzlar deb atalishi maqsadga muvofiq bo’lardi. Buning tasdig’i sifatida quyidagi fikrni keltirish mumkin. Oldindan to’langan soliq va olinadigan lizing to’lovlarining kelgusida to’liq qoplanishida muayyan risk mavjud shuning uchun ham ularni aktiv deb tan olinishi va ulardan kelgusida iqtisodiy naf ko’rish anchagina shubha ostida bo’lib qolmoqda. Sh uning uchun ham ularni kechiktirilgan qarzlar deb tan olinishi ularning mohiyatiga mos keladi.
Uzoq muddatli debitorlik qarzi deb aks ettirilayotgan “olingan veksellarning uzoq muddatli qismi”, “xodimlarning uzoq muddatli qarzi” va “boshqa uzoq muddatli debitorlik qarzi” buxgalteriya balansining joriy aktivlar qismida muddati uzaytirilgan debitor qarzlar deb aks ettirish maqsadga muvofiqdir. Agarda yuqorida ta’kidlangan debitorlik qarzlari bo’yicha muayan foiz va’da qilingan va uni olish kafolati mavjud bo’lgan xolda ularni qarzlarga bo’lgan xuquq sifatida nomoddiy aktivlar tarkibida aks ettirish lozim bo’ladi.
Xulosa va takliflar
Uzoq muddatli aktivlar hisobining kontseptual asoslarini tadqiq qilish natijasida quyidagi xulosalarni qilindi:
1. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik maqsadida qo’yilgan kapital kompaniyaning faoliyatini kengaytirish imkonini berib, kelgusida rivojlanish uchun zarur foyda olish mavqeini yaratadi. Foyda olish uchun yo’naltirilgan kapital ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo’lib, bu harakat jarayonida doiraviy aylanishni sodir etadi.
Mazkur doiraviy aylanish jarayonining mazmuniga ko’ra kapital ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga bo’linadi.
Kapital iqtisodiy kategoriya va tushuncha sifatida barcha iqtisodiy fanlarning asosi bo’lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy kategoriya va qonuniyatlarni o’z maqsadi va vazifasi doirasida tadqiq etadi. SHu jumladan, kapital tushunchasi buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan o’rganilishi tabiiydir. Buxgalteriya hisobida kapitalga berilgan ta’riflarda uning aniq namoyon bo’lish shakllariga, buyumlashganligiga ko’proq urg’u beriladi. Bunday yondashish hech ham iqtisodiyot nazariyasiga zid emas. Buxgalteriya hisobida qiymatning qaerda ko’payishi va qanday ko’payish jarayoni, uning manbalari aniq bandlarda ko’rinib turadi. Demak, buxgalteriya hisobida kapitalga berilgan ta’rif yanada ham puxta tizimlashgan shaklda oydinlashadi. SHundan xulosa qilish mumkinki, kapital bu-avvalo iqtisodiy kategoriya bo’lib, tayyorlov, ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida ishtirok etayotgan uzoq muddatli va joriy aktivlarning qiymatidir.
Buxgalteriya hisobida aktivlarning tan olish va aks ettirishning xuquqiy - iqtisodiy kontseptsiyasi mavjud.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatida ishtirok etadigan resurslar aktivlar deb e’tirof etilib, ularni shartli ravishda uzoq muddatli va joriy aktivlar kabi guruhlarga ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun tashkil qiladi. Ushbu qonun aktivlar hisobining huquqiy kontseptsiyasini belgilaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko’rsatayotgan har qanday xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z faoliyatini bir maromda yuritish uchun muayyan resurslarga ega bo’lishi lozim. Resurslarning mavjudligi va ulardan korxona faoliyatida samarali va muayyan vaqt oralig’ida daromad olish maqsadida foydalanish aktivlarning iqtisodiy kontseptsiyasini belgilaydi.
Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok etadigan muhim iqtisodiy resurslardan biri hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida ushbu resurslarning muhim ahamiyat kasb etishi ular ta’rifi va tasnifilash va tavsiflash asoslarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda.
Uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun ulush, hadya ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir.
Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash negizida ularni xizmat qilish muddatidan, moddiyligi va nomoddiyligidan tashqari, korxona faoliyatini rivojlanish bosqichlari, ushbu bosqichlar oldiga qo’yiladigan maqsadlar asos qilib olinishi lozim.
Korxona faoliyati tsiklini rivojlanishiga ko’ra uzoq muddatli aktivlarni (a) birlamchi shakllangan; (b) yangilangan(kengaytirilgan, rekonstruktsiya qilingan va modernizatsiyalangan); (v) yangi tuzilmaviy birliklarga kiritilgan guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq.
Balans qiymati kelajakda foydalanish evaziga qoplanmasdan, balki sotish evaziga qoplanadigan uzoq muddatli aktivlarni sotish uchun mo’ljallangan aktivlar sifatida e’tirof etish lozim. Bunday aktivlarni hisob va hisobotda aks ettirishni tartibga solish uchun “Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va tugatilayotgan faoliyat” nomli milliy standart qabul qilinishi kerak.
Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash, hisobga olish va hisobotda aks ettirish statik va dinamik usullarda amalga oshiriladi.
Statik usulga ko’ra buxgalteriya balansini tuzishda uzoq muddatli aktivlarning o’sha paytdagi qiymati asos qilinib olinadi. Statik hisob korxona aktivlarini sotish paytida undan tushgan mablag’lar uning kreditorlik qarzlarini qoplashga yetarliligi yoki yetarli emasligi to’g’risida axborot beradi. Bu hisob korxona faoliyatining uzluksizlik tamoyiliga asoslanmaydi.
Dinamik hisob – bu muayyan paytga korxonaga kiritilgan kapitalning aylanma xarakterini balansda tannarxi bo’yicha aks ettirish usulidir. Bu hisob korxonaning uzluksiz faoliyat yuritish tamoyiliga asolanadi.
Uzoq muddatli aktivlar hisobini yuritishda mulkiy alohidalik, ehtiyotkorlik, mazmunni shakldan ustunligi, faoliyatni uzluksizligi, hisoblash, daromad va xarajatlarning mosligi kabi tamoyillar asosiy rolni o’ynaydi.
Dinamik hisob usuli uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish negizida yotuvchi tamoiyllar o’rtasida o’zaro uzviy bog’liqlikni ta’minlaydi. Statik hisobda tamoyillar o’rtasidagi uzviy bog’liqlik to’liq ta’minlanmaydi.
Korxonalar uzoq muddatli aktivlar tarkibi moliyaviy hisobotda faqat asosiy vositalarga nisbatan atroflicha ochib beriladi. Boshqa uzoq muddatli aktivlar to’g’risidagi axborotlar moliyaviy hisobotda yetarlicha ochilmasdan qolmoqda. Ushbu kamchilikni bartaraf etish uchun moliyaviy hisobotning 3-shakli “Asosiy vositalar xarakati to’g’risidagi hisobot”ni bekor qilib, uning o’rniga moliyaviy hisobotga maxsus “Uzoq muddatli aktivlar xolati va xarakati to’g’risidagi ma’lumot” nomli ilovani kiritish maqsadga muvofiq, deb bilamiz. Ushbu ma’lumotnoma biz tomonimizdan ishlab chiqilgan va Moliya vazirligiga taqdim etilgan shakli, fikrimizcha, moliyaviy hisobotning axborot foydalanuvchilari uchun foydalilik darajasini yanada oshiradi.
Tadqiqotlarimizning natijalariga ko’ra asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubiyotini takomillashtirish borasida quyidagi xulosalarga keldik:
Asosiy vositalar xarid qilish, qarzga olish, qurib bitkazish, ayirboshlash, hadya qilish, ta’sischilarning ulushlari kabi turli yo’llar orqali shakllantiriladi. Aktivlarni kirim qilib olish hamda ulardan foydalanish jarayonida tegishli xarajatlarni amalga oshirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bunday xarajatlar ikki turga: kapital xarajatlar va joriy operatsion xarajatlarga bo’linadi.
Kelgusida daromad olish maqsadida qilingan sarf-xarajatlarni kapitallashtirmay, joriy hisobot davri ichida olingan daromadlar hisobiga qoplansa, u holda joriy davrdagi moliyaviy natijalar obyektivligi ta’minlanmaydi. SHuning uchun ham asosiy vositalarni shakllantirishda vujudga keladigan xarajatlarni kapitallashtirish muhim jarayon bo’lib hisoblanadi. Xarajatlarni kapitallashtirish asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatini to’g’ri shakllanishini va kelajakda ularni olinadigan daromadlarga mutanosib ravishda hisobdan chiqarish obyektivligini ta’minlaydi.
Amaldagi schetlar rejasi moliyaviy natijalarni to’liq shallantirish imkoniyatini yaratgan bo’lsada, ayrim operatsion faoliyat natijalarining to’g’ri shakllanishida fikr yuritishga molik bo’lgan muammolar ham mavjud. Bunday muammolar asosiy vositalarni qayta baholashdan so’ng hisobdan chiqarish bilan bog’liq operatsiyalar natijasida vujudga kelmoqda.
Asosiy vositalarni qayta baholash natijalarini buxgalteriya hisobida aks ettirilishida munozarali masalalar mavjud. Bular tadqiqotlar davomida o’z yechimini topdi. Tegishli me’yoriy hujjatlarga o’zgartirishlar kiritish yuzasidan tavsiyalar berildi. Ushbu tavsiyalar O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi tomonidan qabul qilindi.
Davlatimizda shakllantirilayotgan yangi iqtisodiy munosabatlar va islohotlar, jumladan, agrar sektorda ham yer uchastkalari bo’yicha huquqiy munosabatlarda muayyan o’zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Ushbu o’zgarishlar kelgusida yerning buxgalteriya hisobi muammolarini bu boradagi iqtisodchi olimlarning ishlarini o’rganish zaruriyatini keltirib chiqardi.
Er uchastkalarini korxonalarning to’liq emas, balki chegaralangan mulki sifatida asosiy vositalar tarkibiga olib borish masalasi munozarali bo’lib turibdi.
Bizningcha, yuridik shaxslarning yer uchastkalari hisobini yuritish uchun “Asosiy vositalar” schetini qo’llashlari maqsadga muvofiq. Hisobning bu tartibi qator majburiyatlar bilan shartlanadi. Yer uchastkasi korxona mulkining moddiy qismi, ishlab chiqarishning asosiy vositasi va ko’chmas mulk obyekti hisoblanadi. Yer uchastkalarining hisobga olishda yangi kontseptual ishlanmalar qo’llanilishi kerak. Bunda hisobga olish maqsadida yuridik shakl tamoyilidan iqtisodiy mazmun tamoyili ustun turishi kerak. Buxgalteriya hisobida yer uchastkalarini tan olish uchun yer uchastkasiga berilgan mulk huquqi va uning haqiqiy qiymati asosiy mezon bo’lishi kerak. Bitiruv malakaviy ishini yozish natijasida uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish bo’yicha quyidagi takliflarni berishni ma’qul topdik:
Bozor munosabatlari sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt aktivlarini shakllantirish uchun o’zida mavjud yoki qarzga olingan mablag’lar bilan investitsion operatsiyalarni amalga oshirishi natijasida aktivlarni shakllantirishga kapital qo’yilmalarni amalga oshiradi. Kapital qo’yilmalar deb sotuvga mo’ljallanmagan uzoq muddatli aktivlarni sotib olishga hamda shakllantirish va hajmini ko’paytirishga ketgan xarajatlar tushuniladi.
Kapital qo’yilmalar hisobini yuritishga mo’jallangan schetlarning nomlanishi ularning maqsadlarini to’liq ochib bermaydi. 21-son BHMS “Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”da ko’zda tutilgan 0800 - “Kapital qo’yilmalar” deb nomlangan schetini kengaytirilgan variantda nomlanishi ulardagi uzoq muddatli aktivlarni shakllantirish uchun yo’naltirilgan investitsiyalar to’g’risidagi axborotlarning to’laqonliligini ta’minlashi lozim. CHunonchi, ushbu schetda kapital qo’yilmalarni asosiy vositalarni qurish usullariga qarab hisobini alohida-alohida schetlarda yuritish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, qurilish ishlari pudrat usulida olib borilganda 0810 -“Asosiy vositalarni pudrat usulida qurish uchun sarflangan kapital qo’yilmalar” schetida, qurilish ishlarini xo’jalik usulida amalga oshirilganda 0811- “ Asosiy vositalarni xo’jalik usulida qurish uchun sarflangan kapital qo’yilmalar” schetida aks ettirilishi lozim. Qurilish usullarining turlicha bo’lishi asosiy vositalarni qurish bilan bog’liq kapital qo’yilmalarni va obyekt qurilishi tugagandan so’ng uni ekspluatatsiyaga topshirish jarayoni hamda soliqqa tortish masalalariga aniqlik kiritish imkoniyatini yaratadi.
Asosiy vositalar qiymatini ko’paytirish xarajatlari qurilish obyektlariga ketgan xarajatlardan alohida belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan holda taklif etilayotgan 0812- “Asosiy vositalar qiymatini ko’paytirish uchun sarflangan kapital qo’yilmalar” schetida hisobga olinishi lozim.
O’rnatiladigan jihozlar ham kapital qo’yilmalarning bir ko’rinishi sifatida e’trof etilishi kerak. Ushbu xarid qilib olingan va o’rnatilishi lozim bo’lgan jihozlar hisobi uchun 21-son BHMS “Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”ga 0813 – “O’rnatiladigan jihozlarni xarid qilish uchun sarflangan kapital qo’yilmalar” schetini kiritish kerak.
Moliyaviy investitsiyalar moliyaviy hisobda amaldagi tartibga ko’ra juda ham kengaytirilgan tarzda aks ettirilgan. Bu bilan boshqa aktivlarga qaraganda moliyaviy investitsilarga bo’lgan e’tibor kuchliroq degan tushuncha kelib chiqadi. Amalyotda esa hali moliyaviy investitsiyalarning uzoq muddatlardagi ulushi deyarli sezilarli emas va bundan tashqari keltirilgan moddalardagi ma’lumotlar barchasi qimmatli qog’ozlarga tegishlidir. SHuning uchun ham buxgalteriya balansida keltirilgan “Qimmatli qog’ozlar” (040-satr), “SHu’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar” (050-satr), “Tobe xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar” (060-satr), “Xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonaga investitsiyalar” (070-satr) va “Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar” (080satr) moddalarini umumiy bitta “Moliyaviy aktivlar” moddasiga birlashtirib 030 satrda aks ettirish lozim. Yuqorida nomlari keltirilgan moddalardagi ma’lumotlarni kengaytirilgan holda buxgalteriya balansiga ilova tariqasida taqdim etish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
|
| |
