3. Mehnat jarayonining zaruriy shartlari haqida.
Insonlarning o`z ehtiyojlarini qondirish maqsadida iqtisodiy ne`matlar yaratish
jarayoni ishlab chiqarish deb yuritiladi.
Iqtisodchilar iqtisodiy ne`matlarni ishlab chiqaruvchi korxonalarni-ishlab
chiqruvchilar, ularni iste`mol qiluvchilarni esa iste`molchilar deb ataydi.
Ishlab
chiqaruvchilar odatda, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga bo`linadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasiga sanoatdagi zavod va fabrikalarni, qishloq
xo`jalidagi fermer va dehqon xo`jaliklarini misol qilib keltirish mumkin. Moddiy
ishlab chiqarish sohasiga moddiy boyliklarni ishlab chiqaradigan yoki
iste`molchilarga yetkazib beradigan hamma tarmoqlar kiradi. Sanoat, qishloq
xo`jaligi va qurilish jamiyati uchun zarur ishlab chiqarish vositalari (oziq-ovqat
mahsulotlari, kiyimlar, poyabzal va hokazalar) yaratiladi. Yuk transporti, ishlab
chiqarishga xizmat ko`rsatish bo`yicha aloqa, savdo, umumiy ovqatlanish, moddiy-
texnika ta`minoti tayyorlash va sotish hamda moddiy ishlab chiqarish sohasiga kirad,
chunki bular mahsulotlarni yaratishda yordam beradi
va ularning realizasiya
qilinishini ta`minlaydi.
Xalq xo`jaligining noishlab chiqarish sohasiga alohida ta`lim berish, tabbiy
xizmat ko`rsatish, madaniy-maishiy xizmat ko`rsatish boshqarishni, boshqarish,
rejalashtirish va boshqa ijtomoiy zarur vazifalarni amalga oshiradigan tarmoqlar
kiradi.Bu soha kishilarning mehnat sharoitini, turmushini yaxshilab xalqning
farovonligini yuksaltirishga katta ta`sir ko`rsatadi.
O`zbekiston sanoati ishlab chiqarishi ko`p tarmoqli bo`lgan murakkab sohadir. U
elektr energetikasi, yoqilg`i, qora va rangli metallurgiya, kimyo va neft kimyosi,
mashinasozlik va metallga ishlov berish,
qurilish mareriallari, to`qimachilik,
tikuvchilik va boshqa shu kabi tarmoqlardan iborat. Bular sanoatning ikki muhim
tarkibiy qismini- og`ir va yengil sanoatni tashkil qiladi
Og`ir sanoat tabiiy moddiy boyliklar (mineral xomashyo, neft, toshko`mir, gaz va
h.) ni qazib olish va tayyorlash hamda ulardan turli xil buyumlar tayyorlash uchun
ularni qayta ishlash bilan shug`ullanadi. Mamlakatimizda kon sanoati yer bag`ridagi
juda boy rangli metal rudalar, tosh ko`mir, gaz, qurulish materiallari (ohak, marmar,
granit, qum)ni qazib olish va qayta ishlash orqali xalq xo`jaligi uchun zarur mahsulot
ish chiqarish bilan shullanadi.
Sanoatning ikkinchi muhim tarkibiy qismi bo`lgan yengil sanoat qishloq xo`jalik
mahsulotlarini qayta ishlaydigan yetakchi tarmoq bo`lib, xalqning gazlama, kiyim-
kejak, poyabzalga bo`lgan ehtiyojini qondiradi. Mamlakatimizda yetishtiriladigan
paxta, kanop, jun, teri vah. Mahsulotlarining asosiy qismi ana shu sanoatda qayta
ishlanadi.Biroq, bu o`gir va yengil sanoat bir-biriga bog`liq bo`lmasdan, mustaqil
rivojlanadi, degan gap emas, albatta. Og`ir sanoat ishlab chiqarish vositalari (turli -
tuman yigirish, to`qish dastgohlari, tikish mashinalari va h)
tayyorlab, yengil
sanoatni tez sur`atlarda taraqqiy ettirish bilan birga o`zi ham rivojlanadi. Bundan
tashqari yengil sanoat og`ir sanoat uchun xom ashyo bazasi bo`lib xizmat qiladi.
Xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarini zamonaviy texnika bilan ta`minlashni
ilg`or mashinasozlik bazasisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Chunki aynan
mashinasozlikda ilmiy- texnika g`oyalar moddiy jihatdan ro`yabga chiqariladi, xalq
xo`jaligining boshqa tarmoqlaridagi belgilovchi yangi mehnat qurollari, mashinalar
yaratiladi. Bu sohada resurslarni tejaydigan prinsipial yangi texnologiyalarga keng
miqyosda o`tish, mehnat unumdorligini va mahsulot sifatini oshirish uchun asos
solinadi.
Aholi uchun madaniy-maishiy va xo`jallikga mo`ljallangan xilma – xil tovarlarni
tayyorlash bilan asosiy mahsulot chiqrishdan tashqari sanoatning istisnosiz barcha
tarmoqlari shug`ullanadi. Qishloq xo`jaligi sanoati xom-ashyo bilan,
aholini oziq-
ovqat
mahsulotlari
bilan
ta`minlaydi.
U
o`simlikshunoslik
(dalachilik,
sabzavotchilik, mevachilik, yem-xashak tayyorlash va h) hamda chorvachilik ( qora
molchilik, qo`ychilik, parrandachilik, baliqchilik va h)ni o`z ichiga oladi.
Qurulishning vazifasi ishlab chiqarish binolari, inshootlar, turar joylar, yo`llar,
kasalxonalar, maktablar va boshqa ob`ektlarni qurish hamda rekontruksiya qilishdir.
Transport- xalq xo`jaligi va aholining xilma –xil yuklarni tashish ehtiyojini
uzluksiz hamda o`z vaqtida ta`minlaydi. Aloqa jamiyatning ishlab-chiqarish–xo`jalik
faoliyatida, madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
U axboratlarning uzatilishini ta`minlaydi va pochta, telegraf, telefon, radio,
televidenieni o`z ichiga oladi.
Moddiy va ma`naviy ne`matlarni yaratish, xizmatlar ko`rsatish inson hayoti,
uning yashashi va kamol topishi uchun moddiy asosdir. Shuning uchun ishlab
chiqarishning to`xtovsiz takrorlanishi va uni rivojlantirish har doim eng muhim
iqtisodiy qonuniyat va ob`ektiv zaruriyatdir.
Har qanday jamiyatda ishlab
chiqarishning amalga oshishi, eng avvalo, uning
ro`y berishi uchun bu jarayonda qatnashadigan omillar bo`1mog`i lozim.
Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat`iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat
ko`rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo`lgan uchta omil: ishchi kuchi,
mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo`lishi shart. Ishchi kuchi deb, insonning
mehnat qilishga bo`lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig`indisiga aytiladi.
Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo`lgan kishilar uchun xosdir.
Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetiga ta`sir
qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar
va b). Mehnat predmetlari esa bevosita ta`sir qiladigan, yani mahsulot
tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xomashyo vaboshqa turli materiallar).
Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta`sir etish xususiyatiga ko`ra bir
nechta katta guruhlarga bo`lish mumkin. Birinchi guruhga mashinalar, mexanizmlar,
stanoklar, uskunalar, turli xil apparatlardan iborat mehnat qurollarini kiritish
mumkin. Ularning yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta`sir
qiladi va bu ashyolar o`zining iste`mol uchun zarur bo`lgan shaklga kiritiladi.
Ikkinchi guruhga materiallarni saqlash uchun mo`ljallangan mehnat vositalari
(tizimlar, turli xil bochkalar, quvurlar, omborlar va boshqalar) kiritiladi.
Uchinchi guruhga ishlab chiqarish jarayonida
bevosita qatnashmaydigan,
lekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu
vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to`la va
samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo`llar va boshqalar misol
bo`la oladi.
Ma`lumki, biror mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar kerak bo`ladi. Ishlab
chiqarishga jalb qilingan resurslar faqat manba, zahira sifatida emas, balki uni
harakatga keltiruvchi, unga ta`sir etuvchi omil sifatida ham qaratiladi. Shu sababli
ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarni boshqacha ishlab chiqarish omillari deb
ham ataladi.Resurslar, odatda tabiiy, kapital va mehnat resurslariga bo`linadi.
Tabiiy resurslarga havo, suv, quyoshdan kelayotgan issiqlik va yorug`lik, yer
maydoni, yer
osti va yer usti boyliklarni , o`simliklar va hayvonot dunyosi, xullas
odamlar ehtiyoji uchun asqotadigan tabiatning barcha ne`matlari kiradi. Kapital
resurslar deb inson tomonidan yaratilgan va boshqa mahsulot turlarini yaratishga jalb
etiladigan resurslarga aytiladi.Ularga bino va inshootlar, asbob-uskunalar va
mashina-uskuna va mashina-mexanizmlar, turli-tuman dastgohlar va jihozlar,
xomashyolar va boshqalar kiradi. Mehnat resurslari deganda, mehnat qilishga
layoqatli kishilar,
ularning bilimi, ish tajribasi va mehnat mahorati bilan birgalikda
tushuniladi.
