Fanlararo bog`lanish:
texnika, texnologiya, matematika, informatika, fizika,
iqtisodiy bilim asoslari va b.
Dars jihozi:
tarqatma matetiallar, kompyuter, proyektor, ekran, ishlab chiqarish
sohalariga oid ko`rgazmalar va h.
Darsning borishi:
I.
Tashkiliy qism.
II.
O`tilgan darsni so`rash va baholash:
1.
Texnologiya deb nimaga aytiladi?
2.
Texnologik jarayon nima?
3.
Texnologik jarayon bilan texnologik usullarning umumiyligi nimada?
III.
Yangi mavzuni bayon qilish.
Reja:
1.
Hozirgi zamon texnikasi.
2.
Ilg`or texnologiya.
XXI-asrda qo`llaniladigan texnika qaysi sohalarga, tarmoqlarga yoki ishlab
chiqarish korxonasiga tegishli bo`lmasin, ularda kompyuter elementlari kiritiladi.
Hozirgi zamon texnikasining asosini mashinalar tashkil etadi. Ular qanday ishni
bajarishiga ko`ra bir-biridan farqlanadi va energetika mashinalari (turbina, ichki
yonuv dvigateli, elektrodvigatel, elektrogenerator va b,) ishchi mashinalar, shu
jumladan, texnologik mashinalari ( samolyot, avtomabil, vertolyot, velosiped, va b);
axborot mashinalari (oddiy arifmometrdan elekrton-hisoblash mashinalarigacha) deb
ataladi. Hozirgi ishlab chiqarishda ana shu mashinalarning barcha turlaridan
foydalaniladi.
Mashina o`z vazifasini bajara olish uchun ishchi (ijrichi) organi bo`ladi.
Uning tuzilishi mashinaning vazifasi va ishlash sharoitiga bog`liqdir. Masalan,
ventilyatorning ishchi organi- parragi, ekskavatorning ishchi organi-kavsh,
avtomobilning ishchi organi- g`ildiraklari hisoblanadi. Mashinalar ishchi organlari
yordamida ko`zlangan foydali ishlarni bajaradi. Mashinaning ishchi organini dvigatel
harakatga keltirdi. Harakat dvigateldan ishchi organga maxsus uzatmalar ( uzatish
qurilmalari yoki mexanizmlar) orqali o`tadi. Buning uchun texnologik va transport
mashinalarida ko`proq mexanik uzatmalardan ya`ni tasmali, zanjirli, tishli,
chervyakli, friksion uzatmalardan foydalaniladi. Agar harakatning uzatilishi suyuqlik
yoki gazlar ishtirokida amalga oshsa, bunday uzatmalar gidravlik yoki pnevmatik
uzatmalar deyiladi.
Odatda uzatma mexanizm dvigatel harakatlantiradigan kirish zvenosi va
mashinaning ichki organi yoki qurilma ko`rsatgichiga birikkan chiqish zvenosidan
tashkil topadi. Agar texnologik mashinaning ishchi organi, aytaylik, stanok supporti
ilgarilanma-qaytma va aylanma harakat qilsa, mexanizm konstruksiyasi harakatning
uzatilishi va tezlikning o`zgarishini ta`minlashdan tashqari dvigatel valining aylanma
harakatini supportning ilgarilanma-qaytma harakatiga aylantirishi ham kerak.
Mashinaning ishini bo`shqarish lozim. Ilgari mashinalarni faqat inson
boshqarar edi. Hozir esa ishlab chiqarishda boshqarish vazifasini bajaradigan
avtomat moslamalar tobora keng qo`llqanmoqda. Ular oldindan berilgan
dastur
bo`yicha ishlaydi, ishchi esa faqat ishlab chiqarishning borishini nazorat qiladi.
Vazifasi, konstruksiyasi va o`lchamlari har xil bo`lgan barcha mashinalar bitta
umumiy xususiyatga ega –ular foydali ishni bajaradi. Ishchi asboblar kabi texnika
vositalari o`zicha ishni bajara olmasligi bilan mashinalardan farqlanadi. Asbob
insonning mehnat quroli ( masalan, nina, belkurak, otvyortka va b) yoki
mashinalarning ijrochi organlari (parma, freza va b) sifatida xizmat qiladi. Ishchi
asboblardan tashqari o`lchash asboblari ham mavjud bo`lib, siz ular bilan mahsulot
sifatini nazorat qilish masalasini o`rganishda tanishdingiz.
Ko`pchiligingiz parmalash stanoklarida ishlashda konduktor deb ataladigan
texnik moslamani uchratgansiz. Bu moslama oldin rejalamasdan detalning kerakli
joyida teshik parmalash imkonini beradi. Detalning har bir turi uchun maxsus ishlab
chiqarilgan va tayyorlangan konduktor bo`lishi kerak. Ana shu moslamalar, maxsus
asboblar va boshqa asboblar parmalash stanogining uskunalari hisoblanadi. Uskuna
deganda, texnologik jihozlarni to`ldiradigan va texnologik jarayonning muayyan
qismini mustahkamlash, zagotovka hamda detallarni uzatish va nazorat qilishni
bajarish uchun kerakli texnik moslamalarning hammasi tushuniladi. Ishlab
chiqarishning har qanday tarmog`ida qo`llaniladigan texnika vositalarining katta
gruppasini nazorat-o`lchov qurilmalari tashkil qiladi. Ular qator belgilari: vazifasi,
ishlash prinsipi va hokazolari bo`yicha tasniflanadi.
Moddaning massasini, haroratni, bosim va boshqalarni o`lchash qurilmalari
o`lchanadigan kattalikning turiga ko`ra bir-biridan farqlanadi. Ishlash prinsipiga
ko`ra mexanik, elektrik, gidrovlik, optik va b. Shuningdek, kombinasiyalshgan
(elektromexanik qurilmalar bo`lishi mumkin.
Ishlab chiqarish sharoitida ko`pincha kuzatuvchining ko`zi ilg`maydigan
jarayonlarning ayrim parametrlarini, masalan, pechlardagi issiqlikni, atom
reaktorining holati va boshqalarni o`lchash zarurati tug`iladi. Bunday paytlarda
qurilmalarning datchiklari ( paramaetrlarni o`lchagichlar) bevosita ob`ektda,
qurilmaning indikatori (o`lchanayotgan kattalikning ko`rsatkichi) operatorning
maxsus pultida bo`ladi. Bu xildagi qurilmalar distansion qurilmalar deyiladi.
Ko`p qurilmalar o`lchanayotgan kattalikning ana shu o`lchash paytidagi
qiymatini ko`rsatadi. Bular ko`rsatuvchi qurilmalar deb ataladi. Ular, masalan,
ampermetr, voltmetr, manometr, tarozi va b. Ular strelkali yoki raqamli (elektron
saotlar tipida) bo`lishi mumkin.
Kundalik turmushda ko`rsatuvchi qurulmalar juda qulay bo`lsa, ishlab
chiqarishda ko`pincha o`lchanayotgan parametrning absolyut qiymatidan tashqari,
muayyan vaqt ichida uning o`zgarish xarakterini ham bilish zarur bo`lib qoladi. Ana
shunday hollarda registrasiya qiladigan: o`zi yozadigan yoki mashinali qurilmalardan
foydalaniladi.
Yuqorida aytilgan barcha texnik qurilmalar mashinalar, asboblar, uskunalar va
qurilmalar ishlab chiqarishning texnikaviy jihozlash vositalari bo`lib, ular texnologik
jarayonni amalga oshirish uchun zarur. Yangi texnologiyalar prinsipial yangi
texnikani taqozo etadi va bunday texnikasiz texnologogiyarning g`iyalari ro`yabga
chiqmaydi.
Ilmiy bilimlar yuksak darajada rivojlanishi bilan ishlab chiqarishning texnik
vositalari uzluksiz takomillashadi. Ularni amaliyotga tatbiq etish muddati ancha
tezlashadi. XX-asrning birinchi choragida bajarilgan fundamental ilmiy tadqiqotlar
amalga oshirilguncha taxminan 20 yil vaqt o`tgan bo`lsa, so`ngi yillarda ana shu vaqt
ko`p hollarda 5-6 marta qisqardi.Texnikaning muvaffaqiyatli o`z navbatida ilmiy
tadqiqotlarning sur`atini jadallashtiradi va imkoniyatlarini kengaytiradi. Fan, texnika
va ishlab chaqarishning o`zaro chambarchas bo`g`lanishi fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirishning muhim shartidir. Hozirgi texnika uchun oldindan belgilangan
xossalarga ega bo`lgan xilma-xil materiallar kerak. Bunday materiallar, masalan,
juda katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli, muayyan fizik-kimyoviy
xossalarga ega bo`lishi (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori yoki past
elektr o`tkazuvchanlikka dosh bera olishi) lozim. Buning zarurligini texnika
murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori darajada mustahkamligi va ishlash
qobilyatini saqlash kerakligi bilan izohlash mumkin. Masalan kosmik kema fazoda
uchayotganida bosim va tebranish (vibrasiya)ga, harakatning keskin farqlanishiga,
Quyosh radiusining ta`siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday apparatlar
uchun o`ta qattiq, issiqqa chidamli materiallar kerak. Aslida bunday materiallar
tabiatda yo`q. Turli kimyoviy elelmentlarni birlashtirib oldindan belgilangan yangi
materiallarni hosil qilish mumkin.
Yangi materiallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq
xo`jalik texnikasini ishlatish sharoiti ko`pincha ana shu texnika tayyorlanadigan
material bir necha xossalarga ega bo`lishini, masalan, ham tebranishga chidamli,
ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan bo`lishini taqozo etadi.
Lekin yangi materiallarni yaratish zarurligi faqat murakkab eksplatatsiya sharoiti
bilan bog`liq emas. Ishlatib kelinayotgan qotishmalarning ayrim tarkibiy materiallar
juda qimmat, ularning tabiiy zapaslari cheklangandir.
Sizlar balki kompozitsion materiallar haqida eshitgansizdir. Bu sintetik
maeriallar moddalarning turlicha birikishi (kompazisiyasi)dan iborat bo`ladi. Albatta,
ularni ayrim kompenentlarning oddiygina aralashtirilishi deb toshunmaslik kerak.
Kompozitlarning farqli xossalari: chidamliligi, yuqori darajada mustahkamligi,
issiqqa bardosh berishi, korroziyalanmasligidir. Bunday materiallardan tuvushdan tez
uchadigan samolyotlarda, dengiz texnikasida, qishloq xo`jaligida, yengil sanoat va
hokazolarda foydalaniladi. Keyingi yillarda kompazit materiallarni ko`plab ishlab
chiqarishga va foydalanishga alohida etibor berilmoqda. Yangi materiallar yaratishda
ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Masalan, juda qattiq
qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan
asboblar bo`lishi shart.
Yangi mteriallar(plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, sun`iy olnos
va b ) tufayli Yangi texnologiyalar vujudga keladi. Chunonchi mashinasozlikda
sintetik olmoslardan foydalanish detallar prokat qilinganidan so`ng tokarlik ishlarisiz
silliqlash yoki issiqligicha sgilovkalash imkonini beradi. Faqat yangi mat eriallar
emas, balki energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam
beradi. Bu jihatdan lazer, elektron-nur, plazma, texnologiyalari alohida e`tiborga
loyiqdir. Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng joriy qilish fan-texnika
taraqiyotini jadallashtirishning muhim yo`nalishidir. Sizlar metall qirqish
stanoklarida ishlayotganingizda anchagina metallni qirindiga aylanishini ko`rgansiz.
Ko`p hollarda dastlabki materialning 70-80 foizini chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi
shu sababli, xususan mashinasozlikda metallarni qirqish bilan ishlash o`rniga
chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullarni qo`llash nihoyatda muhim
ahamiyatga egadir. Mazkur usullardan biri-detallarni metall poroshoklaridan
tayyorlash- poroshokli metallurgiya bo`lib, bu usul ilgari minutlar, ba`zan soatlar
sariflanadigan detallar tayyorlashni aniq forma va o`lchamlar bilan sekundlarda
bajarish imkonini berayotir. Ana shu usulda metal poroshogi (yoki poroshoklar
aralashmasi) po`lat press-qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda
metall zarralari bir-biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari bo`yicha
tayyor detalga mos zagotovka hosil bo`ladi. Keyin zagotovkani maxsus pechlarda
juda yuqori temperaturada qizdiriladi (yaxlitlanadi)- metall zarralari birlashib, jips
bir jinsli massaga aylanadi. G`oyat murakkab konfigurasiyali detal tayyor bo`ladi.Bu
usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob-uskunalar ayrim hollarda
odatdagi metal qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq bo`ladi.
Poroshokli metallurgiyadan issiqqa, korroziyaga chidamli Yangi materiallar
yaratishga xizmat qilishining bir misolidir. Ma`lumki, metallarni bosim bilan ishlash
merall qirqish stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha tejamlidir. Mexanik
shtampovka o`rnini asta-sekin suv zarbi, magnit maydoni, portlatish bilan
shtampovkalash egallamoqda. Sovuq va issiq holda hajmli shtampovkalash, aniq
quyish, erigan suyuq materiallardan detallarni shtampovkalash va hokazalar ham
nihoyatda tejamli texnologiyadir.
So`ngi yillarda metallarni qirqish tezligini oshirish, kimyoviy reaksiyalarni
tezlashtirish
va
hokazolar
hisobiga
an`anaviy
texnologik
jarayonlarni
intensivlashtirishdan ham keng foydalanmoqda. Ko`p operasyalarni birlashtiradigan
uzluksiz texnologik jarayonlarni qo`llash katta samara beradi. Uzliksiz texnologiya
texnologik operasiyalarni qo`yish orqali zagotovkalarni, detallar va mareriallarni bir
ish o`rnidan ikkinchi ish o`rniga tashish hamda qator yordamchi operasiyalarni
bartaraf etadi. Masalan, poroshokli metallurgiya usulida detallar tayyorlashda
ko`pincha presslash va qizdirish jarayonlari qo`yiladi: metall poroshoklari
presslanadi va bir yo`la qizdiriladi. Zamonaviy ishlab chiqarishga yangi
materiallarni, ilg`or texnologik jarayonlarni intensivlashtirish xalq xo`jaligining turli
tarmoqlarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo`lidir.
| 