4 Korxonada mehnat unumdorligi tarkibi va foydalanish unumdorligi
Hozirgi sharoitda mehnat samaradorligi strategiyasi va taktikasini ishlab
chiqarishda mehnat faoliyati jarayonlari mazmunini tahlil va sintez qilishga
asoslanishi lozimki, u amalda mehnat munosabatlarini ifodolavchi ko’rsatkichlardan
samarali foydalanishni nazarda tutadi.
Ishlab
chiqarish korxonalardagi mehnat ko’rsatkichlarini alohida
ko’rsatkichlar bo’yicha bo’limlarga bo’lib tahlil qilish muhim ahamiyatga ega.
Korxonaning asosiy ko’rsatkichi – bu ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmidir.
Mahsulot hajmini faqatgina mehnat unumdorligini oshirish bilan emas, balki
ishchilar sonini ko’paytirish yo’li bilan ham oshirish mumkin. Bunda mehnat
unumdorligi ko’rsatkichi asosiy ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini tahlil qilish jarayonida uning o’zgarishga ta’sir etuvchi
omillarning ta’sir darajalarini va shart-sharoitlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Mehnat unumdorligi – rivojlanib boruvchi ko’rsatkichdir. U ko’pgina sabablar va
omillar ta’sirida doimiy ravishda o’zgarib turadi. Ulardan ayrimlari mehnat
unumdorligi darajasi va o’sishiga mehnat jarayonidagi mavjud sharoit ham ta’sir
ko’rsatishi mumkin. shart-sharoitlar qulay bo’lsa, u yoki bu 49 omilning ta’sir
etishini kuchaytiradi. yoki aksi bo’lsa, bu ta’sirni zaiflashtiradi. Masalan, tabiiy
iqlim sharoitlaridagi qishloq xo’jaligidagi mehnat natijalariga va uning
unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish vositalarining
mulkchilik shakllari bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy-shart sharoitlar, hamda ishlab
chiqarish munosabatlari bilan bag’liq bo’lgan shart-sharoitlar boshqa bir xil
sharoitda mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga kupgina omillar ta’sir
qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o’zgarishi ta’sir ko’rsatadigan
harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi. Ulardan ayrimlari mehnat
unumdorligining ortishiga yordam bersa. boshqalari unumdorlikning pasayishiga
25
sabab bo’lishi mumkin. Omillarning birinchi guruhiga mehnat unumdorligini
kuchining ortishi, mehnatning va ishlab chiqarishning tashkil etishning,
mehnatkashla ijtimoiy sharoitining yaxshilanishi: ikkinchi guruhiga tabiiy
sharoitlarning noqulay ta’sir etishi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi
kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy elementlarning yomon ta’siri kiradi.
Ayrim korxona yoki tashkilot darajasidagi omillarni ichki va tashqi turlarga
bo’lish mumkin. Ichki omillarga korxonaning texnika bilan qurollanish darajasini,
ishlayotgan texnalogiyaning samaradorligi, mehnat va ishlab chiqarishning energiya
bilan ta’minlanishi darajvsi bilan tadbiq etilayotgan rag’batlantirish tizimining
ta’sirchanligini, kadrlarga ta’lim berish va ularning malakasini oshirishni, kadrlar
tarkibining yaxshilanishini va korxona jamoasi hamda uning rahbarlariga bog’liq
bo’lgan barchalari kiradi. Tashqi omillarga davlat buyurtmalari va bozordagi talaba
hamda taklifning o’zgarishi munosabati bilan mahsulot hillari va ularning
sermehnatlik darajasining o’zgarishi; jamiyat va mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy
o’zgarishlari; boshqa korxonalar bilan kooperasialashuv darajasi, moddiy texnika
ta’minotining pishik puhtaligi, tibbiy shart-sharoitlar va hokazolar.
Barcha omillarni o’z ichki mazmuni va mohiyatiga ko’ra 3 asosiy guruhga:
moddiy-texnika omillari, tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy omillarga birlashtirish qabul
qilingan. Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy asosi fan, texnika va
texnalogiyani rivojlantirish, ularning yutuqlarining ishlab chiqarishga joriy etishdir,
shuning uchun ham moddiy-texnika omillari guruhini odatda etakchi va qolgan
barcha omillarni belgilovchi guruh deb qaraladi.
Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy-texnika omillariga fan-texnika
taraqqiyotining uzluksiz rivojlantirish asosida mehnatning texnika va energiya bilan
ta’minlanishini oshirish kiradi. Ishlab siqarishda fan-texnika taraqqiyotining asosiy
yo’nalishlari quyidagilardir: ishlab chiqarishning avtomatlashtirishga o’tish
munosabati
bilan
uni
mexaniyazasiyalash;
mehnatning
energiya
bilan
ta’minlanishini oshirish asosida mashina va asbob-uskunalar quvvatining ortishi;
ishlab chiqarishni energiyalashtirish; sanoat va qishloq xo’jaligini bir qancha
tarmoqlarida ishlab chiqarishni kimyolashtirish; butunlay yangi texnologiyalarni
26
(ular ishlab chiqarish intensivligini oshirishni ma’minlaydi va jonli mehnat sarfini
keskin qisqartiradi); ishlab chiqarishga material sarflanishining pasayishi va moddiy
resurslarning tejalishi; mashinalar va asbob-uskunalar ixtisoslashuvining
chuqurlashuvi va shu kabilar, energiyaning yangi qudratli manbalari – atom ichki
geomctrial kosmik va hokazo turlarining o’zlashtirilishi ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Mehnat unumdorligining o’sishiga doir tashkiliy omilarga korxonalar,
tarmoqlar va umuman halq xo’jaligida ishlab chiqarishni tashkil etish kiradi.
Xususan korxonalarni mamlakatimiz xududlar bo’yicha joylashtirish, mamlkat
ichida, ham chet el mamalakatlar bilan tarnsport aloqalarini yo’lga qo’yish,
korxonalarni ixtisolslashtirish va ularni keyinchalik kooperasiyalashuvi, moddiy
texnika, energiya ta’minoti ta’mirlash xizmati ko’rsatish va hokazolar katta
ahamiyatga egadir. Korxonalar ichida ishlab chiqarishni tashkil etishning
yaxshilanishiga doir muhim vazifalar quyidagilardir: rivojlanayotgan bozorning
istiqbolli ehtiyojlarini hisobga olgan haolda rivojlantirish sifatini oshirish; ishlab
chiqarishni tashkiliy-texnik jixatdan tayyorlashni tashkil etish; yangi texnika va
texnologiyani o’z vaqtida joriy qilish; ishlab turgan asboblarni zamonaviylashtirish;
mashinalar, mexanizmlar, asbob uskunalar, aparatlarni joriy va kapital ta’minlashni
tashkil etish, shuningdek, korxona ichida moddiy-texnika ta’minotini tashkil etish.
«Barcha islohotlarning – iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlaming asl
maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan
iborat».
Asosiy e’tiborini odamlarni qaratish korxona manfaatlarini kamsitishdeb
tushunilmaydi, chunki faqat odamlargina korxona muvafaqqiyatini, ta’min eta
oladilar. Burring uchun ular barcha narsalar bilan ta’min etilgan bo’lishi lozim.
Umumiy kategoriya tushunchasi sifatidagi tashkil etishni mehnat, ishlab
chiqarish va boshqarishni tashkil etishga ajratishga an’anaviy yondashuv eskirib
qolgan bo’lib, bu tushnchalarning real mazmuni va mohiyati haqidagi hozirgi
tasavvurlarga to’g’ri kelmaydi. Bu tushnchalar mehnat faoliyatiga (shu jumladan
27
ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyatiga) ma’lum darajada taaluqli bo’lganligi
sababli, bu erda gap aynan mehnat faoliyatini tashkil etish haqida, aniqrog’i inson
ijodkorligining alohida turi bo’lgan tashkilotchilik faoliyati haqida borish mumkin.
Bu ijodkorlik natijasi inson faoliyatining (shu jumladan tashkilotchilik
faoliyatlaridagi) innnovasiya ta’minot, ishlab chiqarish, boshqarish, tijorat, xo’jalik,
iqtisodiy, ijtimoiy, axborot tizimlari va boshqa tizimlar haqida borishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti davrida raqobatda engib chiqishning asosiy omillaridan
biri makroiqtisodiyotga taalluqli, ijtimoiy va shaxsiy sektorlardagi korxonalarda
ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga erishishdir. Bu asosan mavjud ishchi
kuchidan oqilona foydalanish evaziga erishiladi. O’z navbatida ishchi kuchidan
samarali foydalanish ko’pincha har xil bajarilishi zarur bo’lgan ishlaming ayrim
ijrochilari o’rtasida to’g’ri taqsimlanishga. ya’ni ularning malakasiga, tajribasiga
va
zukkoligiga yarasha ish bilan bab-baravar ta’min etilishiga bog’liqdir. Bu masalani
maqsadga muvofiq hal etish uchun, birinchi navbatda. mehnatni ishchi ishlab
chiqarishda puxta o’ylab, oqilona taqsimlashi lozim bo’ladi. Bu tashkiliy masala
mehnat taqsimoti deb ataladi. Mehnat taqsimotining asosiy ustunliklaridan biri
shundaki, bunda ishchi kuchining ma’lum bir turida chuqur ixtisos topadi, shu ish
bajarilishi texnikasini va tartibni puxta egallab oladi, zarur ko’nikmalarni kasb etadi,
ish usul va uslublami yanada takomillashtiradi. Bunda maxsus asbob va uskunalar
ishlatiladi. Bundan tashqari mehnat taqsimotidan xodimlarni ish jarayoniga
tayyorlash ham osonroq bo’ladi.
Fan texnika, texnologiya rivojlanib borgani sari ishlab chiqarish jarayonlari
murakkablashib boradi, bu esa umuman jamiyatda turli tuman tarmoqlarda va
korxonalarda mehnat taqsimtotining rivojlanishi va chuqurlashuvini yuzaga
keltiradi: ilgari noma’lum bo’lgan va o’zaro xos ishlab chiqarishlarning paydo
bo’lishi va ularning murakkablashuvi bilan butun-butun tarmoqlar taqsimlanadi; har
bir taomq ichida kichik tarmoqlar va ixtisoslashgan korxonalar vujudga keladi; har
bir korxonada, ayniqsa ommaviy ishlab chiqarishda texnologiya jarayonlarining
taqsimlanishi va alohidalashuvi sodir bo’ladi, ana shu asosda ijrochi xodimlar
orasida tor ixtisosdagi tobora ko’proq mutaxassislar paydo bo’ladi. Ishlab chiqarish
28
qanchalik murakkab bo’lsa va ko’proq ixtisoslashsa. xodimlaming ayrim mehnat
taqsimoti shunchalik chuqur bo’ladi. Biroq ishchidan (hatto u juda yuqori malakali
bo’lganda ham) takror yoki avtomat stanok ishlab chiqarishni talab qilib bo’lmaydi.
Biroq mehnat taqsimoti – bu faqat mehnat faoliyatining bir tomonidir, xolos.
U ayrim xodimlar va ular guruhlarning umumiy mehnat jarayonidagi ayrim ishchilar
mehnatini birlashtirishni talab qiladi. Barcha darajadagi o’zaro bog’langan mehnat
jarayonlarida ayrim ijrochilarning ish o’rinlaridan tortib butunbutun korxonalar,
kichik tarmoqlar va xalq xo’jaligining o’zaro bog’langan tarmoqlarigacha
birlashtirishni taqazo qiladi. Bu birlashtirish, mehnat faoliyati jarayonidagi alohida
ixtisoslashtirilgan ijrochilar o’rtasidagi aloqalarning o’rnatilishi mehnat kooperasiya
si deb ataladi va mehnat faoliyatining tashkil etilishidagi eng muhim elementlaridan
biri hisoblanadi.
Yakka hunarmandchilikka nisbatan kooperasiya da mehnatning ijtimoiy
samaradorligini oshiruvchi, qator afzalliklar bor. Bulardan asosiylari quyidagilardan
iborat, ishlab chiqarish vositalari (imorat, asbob-uskunalar) birgalikda ishlatilishi
natijasida ularni tejashni, yakka ishchi kuchi va malkasi etmaydigan ishlarni bajarish
(og’ir, qo’pol, noqulay yuklarni ko’tarish va tashish) hamda murakkab ishlarni
bajarish (imkoniyati, ayrim shaxslarning ma’lum bir ishni yoki xizmat ko’rsatishni
bir qancha ijrochilari bilan birgalikda bajarganlarida, har birining shaxsiy ish
qobiliyatini oshiradigan quvvatini (energiyasini) alohida ravishda orttirishga sabab
bo’ladi. Natijada mehnat faolligining ortishi, pirovard natijaga etishi, birgalikda
ishlashni tashkiliy kombinasiyalash (masalan, mashinaning ehtiyot qismlarini tashib
borish o’rniga, ularni qo’lma-qo’l uzatish), dolzarb paytlarda (qishloq xo’jaligida
paxta hosilini yig’ib-terib olish paytlarida) ko’plab odamlarni ishga jalb etish.
Bunday hollarda mehnat qurollari o’zgartirilmasdan birgalashib va bir-birlariga
moslashib ish bajarish evaziga mehnat samaradorligi oshadi.
Mehnat kooperasiya sining maqsadga muvofiq tashkiliy shakllarini tanshal –
mehnatni tashkil qilishning mehnat taqsimotidan keyingi, ikkinchi muhim
masalasidir.
29
Yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishda detallar asosidagi mehnat
taqsimoti operasiya lar bo’yicha mehnat taqsimotiga o’rin bo’shatib beradi. Buyum
yoki detalni tayyorlash bir qancha alohida opesiyalarga bo’linadi, ular nisbatan
kamroq muddat davom etadi, mazmun jihatidan oddiyroq bo’lib, ishchidan uncha
yuqori malakani talab qilmaydi. Shu bilan birga, yuqorida unumli ixtisoslashtirilgan
asbob-uskunalar ham tadbi q etilishi mumkin, ular mehnat unumdorligini ko’p marta
oshirish imkonini beradi. Operasiya lar bo’yicha mehnat taqsimoti ishlab chiqarish
jarayonlari qo’lda yoki mashina va qo’l kuchi bilan bajariladigan ommaviy koveyer
ishlab chiqarilishida ancha kengroq tadbiq etiladi. Bunda mehnat unumdorligi bir
necha barobar ortadi.
Korxona mehnat jarayonini tashkil etishning boshlang’ich omillarini tahlil
qilish: ishlab chiqarish tipini, uning ko’lamlarini texnologik jarayonlar, mashina va
asbob-uskunalaming o’ziga xos xususiyatlarini, mehnatni mexanizasiyalash, sexlar,
uchastkalar ish o’rinlari va shu kabilarni birlashtirish darajasini aniqlashdan iborat.
Korxonada qo’llaniladigan mehnatni tashkil etish shakllarini tahlil qilish;
ishchilar mehnatini taqsimlash va kooperasiya si ahvolini tahlil qilishning
yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Bu tahlilga quyidagi yo’nalishlar kiradi: sexlar,
uchastkalar, ish turlari, ayrim operasiya lar bo’yicha ishchilar soni va kasb-malaka
tarkibini o’rganish va bajarilayotgan ishlar, mehnat funksiyalari va
ijrochiishchilarning kasb-malaka jihatdan mos kishini aniqlash; bajariladigan
ishlarning mehnat sarfi darajasini hisobga olgan holda ishchilarni ishlab
chiqarishning ayrim uchastkalariga va ish joylariga joylashtirishni tahlil qili;
kasblar, mehnat funksiyalarini birga qo’shib olib borish hamda ko’p stanokli xizmat
ko’rsatishni amalga oshirish imkoniyatlarini aniqlash; mehnat brigada usulida
tashkil etish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini o’rganish; mehnat
sharoitlarini yaxshilashning asosiy yo’nlishlarini o’rganish.
Ish vaqtidan foydalanishni va korxonada mavjud bo’lgan mehnatni tashkil etish
shakllarini tahlil qilish asosida mehnat taqsimoti va kooperasiya sini
takomillashtirish sohasidagi tadbirlar ishlab chiqiladi, ularning maqsadi mavjud
texnika asosida mehnat unumdorligini oshirishdan iboratdir.
30
Mehnatni tashkil etishni takomillashtirishning muhim yo’nalishi intizomdir.
Kishilarning qo’yilgan maqsadga erishish yo’lidagi mehnat harakatini va
xulqatvorini birlashtirmasdan turib ularning hyech qanday birgalikdagi mehnati
bo’lishi mumkin emas. Mehnat intizomi – bu faqat ish joyiga o’z vaqtida kelish va
bu erda belgilangan vaqt mobaynida bo’lish emas, balki belgilangan texnologiya
rioya qilish mahsulot sifatini, shlab chiqarishdagi mehnat rejimini ta’minlash
mehnat unumdorligini muayyan darajada saqlashdir. Mehnat intizomi yuzlab va
minglab xodimlami umumiy reja asosida ishlaydigan va umumiy maqsadga
intiladigan yagona organizm qilib birlashtiradi, jipslashtiradi, mehnat intizomisiz
har qanday korxonada mehnatni biron-bir maqbul tarzda tashkil etish haqida gap
ham bo’lishi mumkin emas.
Hozirgi sharoitda mehnat intizomining qanchalik muhimligini isbotlab
o’tirishga zarurat bo’lmasa kerak. Korxonalarni xususiylashtirish sharoitida uning
o’ziga xos xususiyati – bu intizomni ma’muriy omildan ishlab chiqarish egalari,
bo’lgan ishlovchilar (aksiyadorlar, ishlab chiqarish kooperativlari va shirkatlari
a’zolari)ning ichki ehtiyojiga sekin-asta aylanib borishidir.
Rag’batlantirish – harakat uchun turtkidir. Rag’batlantirishlar ijobiy bo’lishi
mumkin, bunda xodim ham moddiy (mukofot, foydaning bir qismini olish,
birmuncha yuqori to’lanadigan ishga o’tkazish) ham ma’naviy (maqtash,
xizmatlarini ko’pchilik oldida e’tirof qilish va shu kabilar) rag’batlantiriladi. Shu
bilan birga salbiy: moddiy (yaroqsiz mahsulot ishlab chiqargan taqdirda yoki asbob-
uskunalarga shikast etkazganda va hokazolardan ish haqi yoki mukofotni
qisqartirish) va ma’naviy (ye’tiroz, hayfsan berilishi, ishdagi o’rtoqlari tomonidan
mehnat xulqining qoralanishi) bo’lishi mumkin.
Mehnat faoliyatini tashkil etishda moddiy va ma’naviy rag’batlantirishning
bevosita mehnatni tashkil etishga, korxonaning mehnat imkoniyatlaridan yaxshiroq
foydalanishga, tashkiliy omillar hisobiga mehnat unumdorligini oshirishga bevosita
taaluqli bo’lgan qismini tadbiq etish juda muhimdir.
• Mahsulot tannarxining pasaytirilishi va foydaning ko’paytirilishi moddiy
rag’batlantirish manbai hisoblanadi. Masalan, mehnat unumdorligini oshirganda va
31
ishlab chiqarish hajmlarini ko’paytirganda boshqa teng shart-sharoitlarda
mahsulotyoki ishchilar tannarxi pasayishi mumkin. Bunga birinchidan, tannarxidan
doimiy shartli chiqimlar ulushining qisqarishi, ikkinchidan esa, qo’shimcha
mahsulot ishlab chiqarish hisobiga erishiladi. Moddiy rag’batlantirishlaming barcha
turlari foydani ko’paytirishning umumiy summasidagi qiymat ifodasidan oshmasligi
mumkin. Amalda mukofotlash maqsadlariga. odamda qo’shimcha foydaning 60-70
foizi sarflanadi. Agar tashkiliy tadbirlar ishlab chiqarish hajmini o’zgartirmagan
holda xodimlar sonini qisqartirish imkonini bersa, u holda tejash ish haqi
xarajatlarini qisqartirish hisobiga vujudga keladi. Mehnatni tashkil etish bilan
bog’liq ijobiy va salbiy rag’batlantirishning asosiy ko’rsatkichlarni aytib o’tish
mumkin
Ijobiy, qiziqtiruvchi rag’batlantirish ko’rsatkichlariga mehnatni tashkil etish
sohasida muayyan iqtisodiy samara beradigan bircha tadbirlar kiradi. Ular
quyidagilarni qamrab oladi:
• ish o’rinlarini jihozlash va rejalashtirishni yaxshilashga, ishlab chiqarish
jarayonining borishida ularning yanada oqilona joylashtirilishiga doir barcha
tadbirlar;
• barcha xizmat ko’rsatish funksiyalari bo’yicha asosiy ishlab chiqarish
ishchilariga xizmat ko’rsatish (yoki o’ziga o’zi xizmat ko’rsatish)ni yaxshilash
yuzasidan, ilgari ish o’rnida xizmat ko’rsatishdagi kamchiliklar tufayli ish vaqtining
bekor ifoda bo’lishini kamaytirish yoki to’liq barham toptirish bo’yicha takliflar;
• ishchilar malkasini oshirish va ularning ishlab chiqarish ixtisosligini kengaytirish
(ikkinchi kasblar va mutaxassisliklarni o’zgartirish) chora-tadbirlari;
• ular kasblar va funksiyalarni birga qo’shib borish hamda mehnat unumdorligini
jiddiy ravishda oshirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi;
• ko’p stanokli xizmat ko’rsatishni tashkil etish; • mehnatning sanitariya-gigiyena
va estetik shart-sharoitlari va shu kabilarning yaxshilanishi.
Ayni vaqtda «salbiy rag’batlantirish)) chora-tadbirlari ham qo’llanishi lozim,
ya’ni bunda nojo’ya hatti-hakatlari (masalan, mehnat va ishlab chiqarish intizomini,
texnologiya intizomini buzganlik, ish o’rinlariga xizmat ko’rsatishda uzilishlarga
32
yo’l qo’yganlik, asbob-uskunalarga etarli darajada xizmat ko’rsatilmaganligi, bu esa
ularning buzulishiga, mashinalar, mexanizmlar va asboblarning safdan chiqishiga
olib kelganligi ) uchun jazo beriladi. Ishlab chiqarishning izdan chiqishiga yo’l
qo’ygan xodimlarga nisbatan yetkazilgan moddiy zararning o’rnini qoplashdan
tashqari ma’naviy ta’sir ko’rsatish choralari ham tadbiq etilishi lozim. Keyingi yillar
tajribasi ko’rsatishicha, tartib-intizomni buzuvchilarga nisbatan avvalgi ma’muriy
chora-tadbirlarga ko’ra, bevosita ta’sir ko’rsatish ancha samaraliroqdir.
Mehnat faoliyatini tashkil etish – ishlab chiqarishni tashkil etishning eng
muhim va ajralmas qismidir. Melinatni tashkil etish bilan ishlab chiqarishni tashkil
etish bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir: texnika va texnologiyalardagi
o’zgarishlar, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalash va
avtomatlashtirish xodimlar mehnatini tashkil etishda tub o’zgarishlar bo’lishiga olib
keladi, ularning kasbiy tayyorgarligi va ishlab chiqarish ixtisosining kengligiga
yanada yuqoriroq talablar qo’yadi. Ikkinchi tomondan, mehnatni yaxshiroq tashkil
etish ehtiyojlari texnika va texnologiyani takomillashtirish va zamonaviylashtirishga
undaydi.
Mehnatni tashkil etishda uni normalash katta rol o’ynaydi. Mehnatni
normalarsiz, ya’ni (miqdori va sifatini) biror hajmdagi ish yoki operasiya larni
bajarish uchun zarur bo’lgan mehnatni belgilamay turib, uni tashkil etib bo’lmaydi.
Mehnatni normalash uslublarini takomillashtirish va uni qo’llanish sohasini
kengaytirish ishi mehnatni tashkil etishning muhim qoidalariga asoslanishi va uni
keng joriy etilishiga yordam berishi lozim.
Mehnat unumdorligini oshirish rezervlari – bu texnika, texnologiyani
takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishni yaxshilash
hisobiga mehnat unumdorligi ichidan mehnat unumdorligini oshirishning barcha
omillaridan yanada to’laroq foydalanish imkoniyatidir. Rezervlar (zahiralar) mehnat
unumdorligini oshirish omillari bilan chambarchas bog’liqdir. Agar biror omilni
imkoniyat sifatida olib qaraydigan bo’lsak, u holda bu omil bilan bog’liq bo’lgan
rezervdan foydalanish imkonining voqyelikka jarayoni hisoblanadi.
33
Mehnat unumdorligini oshirish rezervlarining bir necha tasniflari mavjud bo’lib,
ularning hammasi ikkita katta guruhga bo’linadi: jonli mehnatdan (ish kuchidan)
foydalanishni yaxshilash rezervlari, asosiy va aylanma fondlardan yanada
samaraliroq foydalanish rezervlari. Birinchi guruhga mehnatni, mehnat sharoitlarini
tashkil etish, ishlovchilarning ishlash qobiliyalini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni
joy-joyiga qo’yish, uzluksiz ishlash uchun tashkiliy shartmaroitlar yaratib berish,
shuningdek xodimlarning mehnat natijalaridan yuqori moddiy va ma’naviy
manfaatdorligini oshirishni ta’minlash bilan bog’liq masalalar kirtiladi. Ikkinchi
guruh asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va shu
kabilar) quvvat va vaqt jihatidan yaxshiroq foydalanish rezervlarini shuningdek xom
ashyo, materiallar, butlovchi bumlar, yoqilg’i, energiya va boshqa aylanma
fondlardan yanada tejamli va to’liq foydalanishni o’z ichiga oladi.
Rezervlar foydalanish imkoniyatlari belgilari bo’yicha zahira rezervlariga va
nobud bo’lish (bekorga sarflash) rezervlarig bo’linadi. Masalan, asbobuskunalardan
quvvati va ish smenasi bo’yicha to’liq foydalanmaslik, o’rganilgan, lekin hali joriy
etilmagan mehnat usullari – zahira rezervlaridir. Ish vaqtining bekor sarf bo’lishi,
yaroqosiz mahsulot ishlab chiqarilishi, yoqilg’ini ortiqcha sarflash nobud bo’lish
rezervlariga kiradi.
Rezervlar tushunchasiga ishlab chiqarishda ish vaqtining bekor sarf qilinishiga ham
kiradi – bular smena ichida va kun mobaynida bekor turishlar, ishga kechikib klish
va rejada ko’zda tutilmagan ishga kelmay qolishlarning barchasidir; mehnatning
ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan holda sarflanishi – mehnat qurollari va
mehnat ashyolaridan oqilona foydalanmaslik hamda belgilangan texnologiya
jarayonlarining buzulishi oqibatida mehnatning rezervdagidan tashqari ortiqcha
sarflanishidir.
|
