35
toifasiga kirmaydigan shaxslarni o’z ichiga olgan iqtisodiy faol bo’lmagan aholini
tavsiflaydi.
4. Korxonalarda mehnat unumdorligidan samarali foydalanishni ifodalovchi
ko’rsatkichlaridan biri mehnat unumdorligi ko’rsakichidir. Mehnat unumdorligi –
xodimlarning mehnat faoliyatining iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichidir. U ishlab
chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga
nisbati, ya’ni mehnat xarajatlari birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot biln
belgilanadi. Jamiyatning rivojlanish va uning barcha a’zolari farovonligi darajasi
mehnat unumdorligi darajasi va uning o’sishiga bog’liqdir. Bundan tashqari, mehnat
unumdorligi darajasi ishlab chiqarish usulini ham, hatto ijtimoiy siyosiy tuzumni
o’zini ham belgilab beradi.
5. Korxonalarning kerakli mehnat unumdorligi
bilan etarli darajada
ta’minlanishi, ulardan oqilona foydalanish mehnat unumdorligining yuqori darajada
bo’lishi mahsulot hajmini ko’paytirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
uchun katta ahamiyatga egadir. Xususan, barcha ishlarning hajmi va o’z vaqtida
bajarilishi,
asbob-uskunalar,
mashinalar,
mexanizmlardan
foydalanish
samaradorligi va buning natijasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning
tannarxi va boshqa bir qator iqtisodiy ko’rsatkichlar korxonalarning mehnat
unumdorligi bilan ta’min etilganligiga va ulardan samarali foydalanishga bog’liqdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada mehnat unumdorligidan foydalanish
samaradorligiga baho berishda personalning rentabelligi ko’rsatkichi (foydaning
sanoat – ishlab chiqarish personali o’rtacha yillik soniga
nisbati katta ahamiyatga
egadir. Foyda mahsulotni sotish rentabelligiga, kapitalning aylanish koeffisiyentiga
va harakatdagi kapitalning summasiga bog’liq bo’lganligi sababli mazkur
ko’rsatkichning omilli modelini ishlab chiqdik.
6. Mehnat unumdorligini tahlil qilish jarayonida uning o’zgarishiga ta’sir
etuvchi omillarning ta’sir darajalarini va shart-sharoitlarini aniqlash muhim
ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligi – rivojlanib boruvchi ko’rsatkichdir. U
ko’pgina sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o’zgarib turadi. Mehnat
unumdorligi ko’rsatkichini tahlil qilish jarayonida jonli va jonsiz mehnat
36
ko’rsatkichini tarkibini tahlil qilish lozim. Bunda jonli mehnat hissasini pasayib
borishi ijobiy baholanishi kerak. Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi
tovar
mahsulotining mumiy miqdori, uning tarkibi, ishlab chiqarish vositalari, mehnat
predmetlari kabilar bilan bog’liq bo’lib, tahlil jarayonida bu ko’rsatkichlar ham
kompleks tarzda tahlil qilinishi kerak. Korxonalarda mehnat unumdorligini tahlil
qilish uni oshirish bo’yicha kerakli chor-tadbirlami qo’llash maqsad qilib qo’yiladi.
Korxonada mehnat unumdorligi ko’rsatkichi o’rtacha
ish haqiga nisbatan doimo
yuqori sur’atlarda o’sib borishi zarur.
7. Bozor iqtisodiyoti davrida raqobatda engib chiqishning asosiy omillaridan
biri makroiqtisodiyotga taalluqli, ijtimoiy va shaxsiy sektorlardagi korxonalarda
ishlab chiqarish samaradorligiga erishishdir. Bu bu asosan mehnatni ilmiy asosda
tashkil etish asosida mavjud ishchi kuchidan oqilona foydalanish evaziga erishiladi.
O’z navbatida ishchi kuchidan samarali foydalanish ko’pincha har xil bajarilishi
zarur bo’lgan ishlarning ayrim ijrochilari o’rtasida to’g’ri
taqsimlanishiga, ya’ni
ularning malakasiga, tajribaliligiga va zukkoligiga yarasha ish bilan bab-barvar
ta’min etilishiga bog’liqdir. Bu esa, mehnatni korxonada to’g’ri tashkil etish asosida
amalga oshiriladi.
8. Mehnat unumdorligi oshishi rezervlari – mehnat sarflarini tejashning (mehnat
sig’imini kamaytirish va ish unumini ko’paytirishning foydadanilmagan
imkoniyatlaridir. Rezervlar fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida ishlatiladi va yana
yuzaga keladi. Miqdoran rezervlarni muayyan vaqt oralig’idagi mehnat
unumdorligining erishilgan darajasi va imkoni bo’lgan
eng yuqori darajasi
o’rtasidagi farq deb ta’riflash mumkin. Rezervlardan foydalanish darajasi mehnat
unumdorligi darajasiga ta’sir etadi. Rezervlar har bir turini muayyan omilga nisbatan
olib qarash mumkin, rezervlarning jamini esa omillar tasnifiga binoan tasniflash
maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu esa, tahlil qilishda har bir omil bo’yicha
isrofgarchiliklar hamda unumsiz mehnat sarflarining asosiy sabablarini aniqlash va
ularni bartaraf etish yo’llari imkonini beradi.
