Xulosa
O’tkazilgan tadqiqotlar bo’yicha quyidagi xulosa va tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan islohiy o’zgarishlar davrida hamma
narsalarni inson ehtiyojlari va taqdiri bilan muvofiqlashtirish muhimdir. Mehnat
unumdorligi malmakat aholisining o’z ruhiy-fizilogik va aqliy sifatlari bilan moddiy
ne’matlar ishlab chiqarishga yoki xizmatlar ko’rsatishga qodir bo’lgan mehnatga
layoqatli qismidir. Ular tarkibiga faqat iqtisodiy faol aholigina emas, shu bilan birga
hozirgi paytda ishlamayotgan va ish qidirmayotgan mehnatga qobiliyatli shaxslar,
shu jumladan ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotganlar ham kiritiladi.
2. Mehnat unumdorligini shakllantirish deganda mehnat unumdorligining doimiy
ravishda yangilanib turishi tushuniladi. Bular mehnat unumdorligini uchta yirik yosh
guruhlari bo’yicha mehnatga layoqatli kishilar, mehnatga layoqatli kishilardan
yoshroq va mehnatga layoqatli yoshdan kattaroq kishilarni; ikkinchidan, har bir
guruh aholi soniga, uning o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni; uchinchidan,
mehnat unumdorligi va aholining o’zgarishidagi tabiiy va mexanik o’zgarishdagi
umumiy va o’ziga xos tomonlarni ifodalaydi. Mehnat unumdorligidan foydalanish
iqtisodiyotning unumdorligidan biri bo’lgan mehnat unumdorligini ta’riflovchi ikki
yo’nalish tushuniladi: birinchidan mehnat unumdorligining taqsimlanishi va
ikkinchidan ularning mehnatidan xalq xo’jaligi va iqtisodiyotda foydalanish
samaradorligidir. Bunda mehnat unumdorligini taqsimlash deganda resurslarning
xalq xo’jaligida ishlaydigan va ishlamaydigan qismlari tushuniladi.
3. Mehnat unumdorligi balansi – mehnat unumdorligi mavjudligini va ularning
iqtisodiyot tarmoqlari va iqtisodiyot faoliyat turlari bo’yicha taqsimlanishi
tavsiflovchi ko’rsatkichlar tizimi bo’lib, ikki – resurs va taqsimot qismdan iborat.
Birinchi qism mehnat unumdorligining mavjudligini ularning shakllanish
manbalarini tavsiflaydi. 90 Ikkinchi qismi – mehnat unumdorligining iqtisodiy faol,
ya’ni ish bilan ta’minlanganlar hamda ishga joylashtirishga muhtoj ish bilan
ta’minlanmagan aholini va jumladan, iqtisodiy faoliyatni amalga oshirayotganlar
35
toifasiga kirmaydigan shaxslarni o’z ichiga olgan iqtisodiy faol bo’lmagan aholini
tavsiflaydi.
4. Korxonalarda mehnat unumdorligidan samarali foydalanishni ifodalovchi
ko’rsatkichlaridan biri mehnat unumdorligi ko’rsakichidir. Mehnat unumdorligi –
xodimlarning mehnat faoliyatining iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichidir. U ishlab
chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga
nisbati, ya’ni mehnat xarajatlari birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot biln
belgilanadi. Jamiyatning rivojlanish va uning barcha a’zolari farovonligi darajasi
mehnat unumdorligi darajasi va uning o’sishiga bog’liqdir. Bundan tashqari, mehnat
unumdorligi darajasi ishlab chiqarish usulini ham, hatto ijtimoiy siyosiy tuzumni
o’zini ham belgilab beradi.
5. Korxonalarning kerakli mehnat unumdorligi bilan etarli darajada
ta’minlanishi, ulardan oqilona foydalanish mehnat unumdorligining yuqori darajada
bo’lishi mahsulot hajmini ko’paytirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
uchun katta ahamiyatga egadir. Xususan, barcha ishlarning hajmi va o’z vaqtida
bajarilishi,
asbob-uskunalar,
mashinalar,
mexanizmlardan
foydalanish
samaradorligi va buning natijasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning
tannarxi va boshqa bir qator iqtisodiy ko’rsatkichlar korxonalarning mehnat
unumdorligi bilan ta’min etilganligiga va ulardan samarali foydalanishga bog’liqdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada mehnat unumdorligidan foydalanish
samaradorligiga baho berishda personalning rentabelligi ko’rsatkichi (foydaning
sanoat – ishlab chiqarish personali o’rtacha yillik soniga nisbati katta ahamiyatga
egadir. Foyda mahsulotni sotish rentabelligiga, kapitalning aylanish koeffisiyentiga
va harakatdagi kapitalning summasiga bog’liq bo’lganligi sababli mazkur
ko’rsatkichning omilli modelini ishlab chiqdik.
6. Mehnat unumdorligini tahlil qilish jarayonida uning o’zgarishiga ta’sir
etuvchi omillarning ta’sir darajalarini va shart-sharoitlarini aniqlash muhim
ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligi – rivojlanib boruvchi ko’rsatkichdir. U
ko’pgina sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o’zgarib turadi. Mehnat
unumdorligi ko’rsatkichini tahlil qilish jarayonida jonli va jonsiz mehnat
36
ko’rsatkichini tarkibini tahlil qilish lozim. Bunda jonli mehnat hissasini pasayib
borishi ijobiy baholanishi kerak. Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi tovar
mahsulotining mumiy miqdori, uning tarkibi, ishlab chiqarish vositalari, mehnat
predmetlari kabilar bilan bog’liq bo’lib, tahlil jarayonida bu ko’rsatkichlar ham
kompleks tarzda tahlil qilinishi kerak. Korxonalarda mehnat unumdorligini tahlil
qilish uni oshirish bo’yicha kerakli chor-tadbirlami qo’llash maqsad qilib qo’yiladi.
Korxonada mehnat unumdorligi ko’rsatkichi o’rtacha ish haqiga nisbatan doimo
yuqori sur’atlarda o’sib borishi zarur.
7. Bozor iqtisodiyoti davrida raqobatda engib chiqishning asosiy omillaridan
biri makroiqtisodiyotga taalluqli, ijtimoiy va shaxsiy sektorlardagi korxonalarda
ishlab chiqarish samaradorligiga erishishdir. Bu bu asosan mehnatni ilmiy asosda
tashkil etish asosida mavjud ishchi kuchidan oqilona foydalanish evaziga erishiladi.
O’z navbatida ishchi kuchidan samarali foydalanish ko’pincha har xil bajarilishi
zarur bo’lgan ishlarning ayrim ijrochilari o’rtasida to’g’ri taqsimlanishiga, ya’ni
ularning malakasiga, tajribaliligiga va zukkoligiga yarasha ish bilan bab-barvar
ta’min etilishiga bog’liqdir. Bu esa, mehnatni korxonada to’g’ri tashkil etish asosida
amalga oshiriladi.
8. Mehnat unumdorligi oshishi rezervlari – mehnat sarflarini tejashning (mehnat
sig’imini kamaytirish va ish unumini ko’paytirishning foydadanilmagan
imkoniyatlaridir. Rezervlar fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida ishlatiladi va yana
yuzaga keladi. Miqdoran rezervlarni muayyan vaqt oralig’idagi mehnat
unumdorligining erishilgan darajasi va imkoni bo’lgan eng yuqori darajasi
o’rtasidagi farq deb ta’riflash mumkin. Rezervlardan foydalanish darajasi mehnat
unumdorligi darajasiga ta’sir etadi. Rezervlar har bir turini muayyan omilga nisbatan
olib qarash mumkin, rezervlarning jamini esa omillar tasnifiga binoan tasniflash
maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu esa, tahlil qilishda har bir omil bo’yicha
isrofgarchiliklar hamda unumsiz mehnat sarflarining asosiy sabablarini aniqlash va
ularni bartaraf etish yo’llari imkonini beradi.
|
