171
1999 yilning oktyabrida Parijda O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro kamitetining (O‘TXK) va
O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro byurosi (O‘TXB) ning uyushmasi ostida milliy metrologik
institutlarining boshliqlari - etalonlarni saqlovchi (O‘MI) 38 - davlat Metrik konvensiya a‘zolari
bilan bitimga qo‘l qo‘yishgan. «Milliy metrologik institutlari (O‘MI) tomonidan beriladigan milliy
etalonlarning, kalibrlash sertifikatlarni va o‘lchashlarning o‘zaro tan olinishi to‘g‘risida bitim».
Hozirda bu bitimga yana turli mamlakatlardan 11 ta milliy metrologik institutlari (O‘MI) qo‘shildi.
Bitimning asosiy maqsadi quyidagilar:
- milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasini o‘rnatish (aniqlash);
- O‘MI tomonidan beriladigan kalibrlash va o‘lchashlar sertifikatlarini o‘zaro tan olinishi;
- davlat va boshqa mamuriy organlarni keng doirali shartnomalar uchun xalqaro savdoga, ilmiy-
texnikaviy hamkorlikka va me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqishga tegishli
ishonchli texnik baza bilan
ta‘minlash.
Milliy metrologik institutlari etalonlarning metrologik holatlari har tomonlama tekshirilganligi
to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni chop etish bilan barcha metrologik xizmatlar ro‘yxatini beradi. Bu
xizmatlar
tegishli
sertifikatlarni
berilishini
tasdiqlovchi
va
bitimni
hamma
qatnashuvchilari
tomonidan tan olinadigan tegishli sertifikatlarni berilishini tasdiqlaydigan ma‘lumotlardan iborat
bo‘lishi kerak.
Ayrim davlatlarda o‘tkaziladigan metrologik faoliyat natijalarini o‘zaro tan olinishining ob‘ektiv
asoslarini ta‘minlash uchun, bitimlar quyidagi shartlarni bajarilishini talab etadi:
- ayrim belgilangan usuliyat bo‘yicha o‘tkaziladigan qator tayanch solishtirish natijalarining
mavjudligi. Bu usuliyat milliy etalonlarning ekvivalentligi darajasini ifodalaydi;
- milliy metrologik institutlari (O‘MI) faoliyatini barqarorligini kafolatlaydigan xar bir O‘MI da
tegishli tizim sifatini ta‘minlash ishlari;
- har qaysi (O‘MI) milliy metrologik institutlar (O‘MI) ni spesifik ehtiyojlarini qanoatlashtirish
maqsadida o‘tkaziladigan qo‘shimcha solishtirishlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishi.
O‘MI
da deklarasiyalanadigan o‘lchashlar va kalibrlash imkoniyatlari (calibration and
measurement capabilities - CMC) bo‘yicha ma‘lumotlarni taxlil qilish
va chop etilishi RMO va
MBMV larning birlashgan komiteti amalga oshiradi. Bitimni bajarishga tegishli barcha ma‘lumot
O‘TXB ning Web-sayti - www.bimp/org da saqlanadigan ilovalarda beriladi (bitimlarning matni
o‘sha erda fransuz va ingliz tillarida nashr etilgan).
Etalonlarni solishtirish davriyligi (etalonlar yordamida qayta tiklanadigan), kattalik qiymatlarini
barqarorligiga, etalonlarning aniqligiga, birlikni qayta tiklash prinsiplariga va boshqa qator texnik
va iqtisodiy omillarga bog‘liq holda belgilanadi.
Masalan, massa va uzunlik birliklarini etalonlari 15 - 20 yilda bir marta solishtiriladi,
elektr va
yorug‘lik birliklarining etalonlari 3 - 5 yilda bir marta solishtiriladi. Massa birligining Xalqaro
timsoli (6.2-rasm) birlik o‘lchamini ikkilamchi nusxa-etalonga uzatish uchun xalqaro darajadagi
spesifik qoidalarga qattiq rioya qilingan holda 25 yilda bir marta ishlatiladi.
Zamonaviy vaqt va chastota etalonlarining aniqligi nihoyatda yuqori bo‘lishiga qaramay, (birlikni
qayta tiklash nisbiy xatoligi 10-13 atrofida) bunday etalonlarning xalqaro solishtirilishi doimo
maxsus yo‘ldosh aloqa kanallaridan foydalanilgan holda o‘tkaziladi. Bu butun dunyo vaqt
shkalasini yuqori darajadagi aniqlikda saqlash uchun zarur.Mamlakatning etalon bazasi xalq
xo‘jaligini metrologik ta‘minlashning
markaziy, eng muhim elementi bo‘lib hisoblanadi. Uning
rivojlanish darajasi mamlakatdagi barcha o‘lchashlar darajasini aniqlaydi, chunki etalonlar ishonchli
va aniq o‘lchash axborotiga va o‘lchashlar natijalarining taqqoslana olishiga erishish uchun, ya‘ni
172
metrologiyaning muhim amaliy vazifasini – o‘lchashlar birliligini ta‘minlash uchun ob‘ektiv zamin
yaratadi.
Etalon bazadan o‘lchashlarning turli sohalarida ishlatiladigan barcha etalonlar (birlamchi, maxsus,
ikkilamchi) majmui tushuniladi.
Ayni vaqtda MDH etalon bazasi 140 davlat birlamchi va 600 ga yaqin ikkilamchi (asosan - ishchi)
etalonlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasida yuqori razryadli namunaviy o‘lchovlar va
asboblar bilan birga o‘lchashlarning barcha turlari va sohalarida 70 ta
fizik kattaliklarning qayta
tiklanishini va saqlanishini ta‘minlaydigan 9 ishchi etalonlar joylashgan. Bu bilan respublika xalq
xo‘jaligining barcha tarmoqlarida o‘lchashlar birliligini ta‘minlash sharoitlari yaratildi.
Yangi O‘z DSt 8.012:2005 standartiga ko‘ra xalqaro birliklar tizimi asosiy – metr, kilogramm,
sekund, amper, kelvin, kandela, mol va hosilaviy birliklardan iborat. Standartga binoan avvalgi
qo‘shimcha birliklar – yassi burchak (radian) va fazoviy burchak (steradian) – endi hosilaviy
birliklar qatoriga kirdi. Ular har qanday hosilaviy birliklar va qo‘llashga qo‘yilgan (ba‘zi) tizimdan
tashqari birliklarning qayta tiklanish imkoniyatini ta‘minlaydi.
Umuman MDH etalon bazasi xalq xo‘jaligining eng zarur talablarini qondiradi.Yaratilgan
davlat
etalonlari o‘zlarining metrologik tavsifnomalari bo‘yicha etakchi chet el mamlakatlari etalonlaridan
qolishmaydi.
Etalon bazaning rivojlanish tendensiyasi – fundamental fizik konstantalar Fundamental fizik
konstantalar (FFK) va barqaror fizik hodisalardan foydalanish asosida ayrim etalonlardan o‘zaro
bog‘liq ―tabiiy‖ etalonlar tizimiga o‘tish muhimdir. Bu asoslangan hollarda birliklar o‘lchamlarini
qayta tiklash va uzatishning markazlashtirilmagan tizimiga o‘tishga imkon beradi.
Etalonlar va shkalalar nazariyasi sohasida vaqt, chastota va uzunlik birliklarining yagona
etalonlarini yaratish bo‘yicha ishlar tugallandi. Elektromagnit o‘lchashlar sohasida kvant
hodisalaridan va FFK dan foydalanish asosida o‘zaro bog‘liq etalonlar majmuini yaratish bo‘yicha
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Metrologik ta‘minotning
kelgusidagi ravnaqi, uni xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirish,
o‘lchashlar
natijalarining
aniqligi
va
ishonchliligini
oshirish,
mahsulotni
sinash
va
sertifikatlashtirish natijalarini xalqaro darajada tan olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1996 yil fevralda ―O‘zbekiston Respublikasi Milliy Etalon bazasini
shakllantirish va metrologik ta‘minotni takomillashtirish to‘g‘risida‖gi Qarori qabul qilindi.
