Noto’g’ri:
100kW
80%
20°S
lG’60G’s‑1.
Istesno hollarida satr ustiga ko’tarilib qo’yiladigan maxsus belgi va son o’rtasida ochiq joy qoldirilmaydi.
To’g’ri:
20°.
|
Noto’g’ri:
20 °.
|
Kattalikning sonli qiymatida o’nli kasr borligida birlikning belgisini hamma raqamlardan keyin joylashtirish lozim.
To’g’ri:
423,06 m
5,758° yoki 5°45,48' yoki 5045'28,8".
|
Noto’g’ri:
423 m 0,6
5°758 yoki 5°45',48 yoki 5°45'28",8.
|
Kattaliklar qiymatlari chegaraviy og’ishlari bilan ko’rsatilganda sonli qiymatlari chegaraviy olishlari bilan qavs ichiga olinishi lozim va birlikning belgisi qavsdan keyin qo’yilishi lozim. Yoki birliklar belgisi kattalikning sonli kiymatidan keyin va uning chegaraviy og’ishidan keyin qo’yilishi lozim.
To’g’ri:
(100,0 ± 0,1) kg
50 g ± 1 g.
|
Noto’g’ri:
100,0 ±0,1 kg
50±1g.
|
Birliklar belgisini jadvalning ustun sarlavhalarida va satr nomlarida (yonboshlarida) qo’llanilishiga yul qo’yiladi.
1-misol
Nominal sarf, m3G’h
|
Ko’rsatuvlar-ning yuqori chegarasi, t3
|
Rolikning oxirgi o’ng tomonidagi bo’linmasining qiymati, t3, ko’pi bilan
|
40 va 60
|
100 000
|
0,002
|
100, 160, 250, 400, 600 va 1 000
|
1 000 000
|
0,02
|
2500, 4 000, 6000 va 10 000
|
10 000 000
|
0,2
|
2 - misol
Ko’rsatkich nomi
|
Tortish quvvatidagi qiymati, kW
|
|
18
|
25
|
37
|
Tashqi o’lchamlari, mm: uzunlik
Eni
Balandligi
Koliya, mm
Oraliq, mm
|
3080
1430
2 190
1090
275
|
3500
1 685
2745
1 340
640
|
4090
2395
2770
1 823
345
|
Birliklar belgilarini formuladagi kattaliklarning belgilariga berilgan izoxlarda qo’llash ruxsat etiladi. Birliklar belgilarini kattaliklar o’rtasidagi yoki ularning son qiymatlari o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi harflar shaklida keltirilgan formulalar bilan bir satrda joylashtirishga yo’l qo’yilmaydi.
To’g’ri.
v q 3,6 sG’t,
bu yerda v — tezlik, kmG’h;
s - masofa, m;
t - vaqt, s.
|
Noto’g’ri:
v - 3,6 sG’t kmG’h,
bu yerda
s - masofa, m,
t - vaqt, s.
|
Ko’paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini ko’paytma belgilaridek o’rta chizig’iga qo’yilgan nuktalar bilan ajratish lozim. Bu maqsadda «x» belgisidan foydalanish mumkin emas.
To’g’ri:
N·m
A·m2
Pa·s
|
Noto’g’ri:
Nm
Am2
Pas
|
Ko’paytmaga kiruvchi birliklarning harfli belgilarini, agar bu anglashilmovchilikka olib kelmasa ochik joy qoldirib ajratishga yo’l qo’yiladi.
Birliklar nisbatining harfli belgilarida bo’lish belgisi sifatida faqat bitta qiya yoki gorizontal chiziq ishlatilishi lozim. Birliklar belgisining ko’paytmasi sifatida darajaga (musbat va manfiy) ko’tarilgan birliklar belgisini qo’llanilishi mumkin.
Nisbatga kiruvchi birlikning birontasiga manfiy daraja ko’rinishida belgi kiritilgan bo’lsa (masalan s-1, m‑1, K-1, s‑1) unda qiya yoki gorizontal chiziqni qo’llashga yo’l qo’yilmaydi.
To’g’ri:
W·m-2·K-1
|
Noto’g’ri:
WG’m2G’K
|
Qiya chiziq qo’llanilganda suratdagi va maxrajdagi birliklar belgilarini bir satrda joylashtirish lozim, maxrajdagi birliklar belgilarining ko’paytmasini qavs ichiga olish lozim.
To’g’ri:
mG’s WG’(m·K).
|
Noto’g’ri:
WG’m·K.
|
Ikki va undan ortiq birliklardan tashkil topgan hosilaviy birlik ko’rsatilganda birliklarning belgisini va nomlarini kombinatsiyalash yoki bir birliklarning belgisini, boshqalarning nomlarini keltirishga yo’l qo’yilmaydi.
To’g’ri:
80 kmG’h
80 kilometr soatiga .
|
Noto’g’ri:
80 kmG’soat
80 km soatiga.
|
Maxsus belgilar birikmalarini ...°, ...', ...", % va °G’oo birliklarni harfli belgilari bilan birgalikda ishlatishga yo’l qo’yiladi, masalan, ...°G’s.
Ilova
(ma’lumot beradigan)
Axborot miqdori birliklari
1 – jadval
|
Birlik
|
Izoh
|
|
Nomi
|
Belgisi
|
Qiymati
|
|
Axborot miqdori
|
Bit1)
bayt2)3)
|
bit
V (byte)
|
1
1 V q 8 bit
|
Ikkili sanoq tizimidagi axborot birligi (Ikkili axborot birligi)
|
1) «Axborot miqdori» atamasi axborotni raqamli qayta ishlash va uzatish qurilmalarida, masalan raqamli hisoblash texnikasida (komp yuterlarda) eslab qoluvchi qurilmalar hajmini, komp yuter dasturida foydalaniladigan xotira miqdorini yozishda qo’llaniladi.
2) MEK 600272 halqaro standartiga muvofiq "bit" va "bayt" birliklari SI old qo’shimchalari bilan qo’llaniladi.
3) Tarixan shunday vaziyat mavjudki, bunda "bayt" nomi bilan SI old qo’shimchasi bir muncha noto’g’ri foydalanilgan (1000 q 103 o’rniga 1024 q 210 qabul qilingan): 1 Kbyte q 1024 byte, 1 Mbyte q 1024 Kbyte, 1 Gbyte q 1024 Mbyte va h.k. Bunda 103 ko’paytuvchisini belgilashda foydalaniladigan kichik «k» harfidan (farqli Kbyte belgisi katta «K» harfi bilan yoziladi.
|
Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklarini tuzish qoidalari
Xalqaro birliklar tizimining kogerent hosilaviy birliklari (keyinchalik hosilaviy birliklar) odatda kattaliklarni bog’laydigan sonli koeffitsienti 1 ga teng bo’lgan oddiy tenglamalar (aniqlaydigan tenglamalar) orqali tuziladi. Hosilaviy birliklarni hosil qilish kattaliklarni bog’laydigan tenglamalarda kattaliklar belgilarini SI birliklarining belgilari bilan almashtirish orqali amalga oshiriladi.
Misol - Tezlik birligi mo’g’pu chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi
bu yerda v - tezlik;
s -o’tilgan yo’lning uzunligi;
t - moddiy nuqtaning harakatdagi vaqti.
S va t o’rniga ularning SI birliklari qo’yilsa, quyidagi tenglama chiqadi:
[v]q[s]G’[t]q1 mG’s
Binobarin, SI tizimida tezlik birligi sekundiga metr. U, 1 s vaqtda nuqta 1 m masofaga siljiydigan to’g’ri chiziqli va bir tekis harakatlanuvchi moddiy nuqtaning tezligiga geng.
O‘lchashlarning usullari va turlari.
Kattalikning sonli qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina topish mumkin, ya’ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi kattalikdan necha marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.
O‘lchash deb, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, unda o‘lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan o‘zaro solishtiriladi.
Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan, o‘lchash bu har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik eksperimentdir; uchinchidan - o‘lchash jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchov birligining ishlatilishidir. Demak, o‘lchashdan maqsad, o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchov birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. Ya’ni, o‘lchash jarayonida o‘lchashdan ko‘zda tutiladigan maqsad, ya’ni izlanuvchi kattalik (bu shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, maqsadi hisoblanadi) va o‘lchash ob’ekti ishtirok etadi. O‘lchash ob’ekti (o‘lchanadigan kattalik) shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi, yoki bu shunday qurilmaki, uning yordamida o‘lchanadigan kattalik solishtiriladi.
Shunday qilib, uchta tushunchani bir-biridan ajrata bilish kerak; o‘lchash, o‘lchash jarayoni va o‘lchash usuli.
O‘lchash - bu umuman har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya qabul qilish, o‘zgartirish demakdir. Bundan maqsad izlanayotgan kattalikni son qiymatini qo‘llash, ishlatish uchun qulay formada aniqlashdir.
O‘lchash jarayoni - bu solishtirish eksperimentini o‘tkazish jarayonidir (solishtirish qanday usulda bo‘lmasin).
O‘lchash usuli esa - bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura yordamida, o‘lchash vositalari yordamida va eksperiment o‘tkazishning aniq yo‘li, algoritmi yordamida bajarilishi, amalga oshirilishi usulidir.
O‘lchash odatda o‘lchashdan ko‘zlangan maqsadni (izlanayotgan kattalikni) aniqlashdan boshlanadi, keyin esa shu kattalikning xarakterini analiz qilish asosida bevosita o‘lchash ob’ekti (o‘lchanadigan kattalik) aniqlanadi. O‘lchash jaraeni yordamida esa shu o‘lchash ob’ekti to‘g‘risida informatsiya hosil qilinadi va nihoyat ba’zi matematik qayta ishlash yo‘li bilan o‘lchash maqsadi haqida yoki izlanayotgan kattalik haqida informatsiya (o‘lchash natijasi) olinadi.
O‘lchash natijasi - o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘lchash birligiga ko‘paytmasi tariqasida ifodalanadi.
X=n[x], bu yerda X - o‘lchanadigan kattalik;
n - o‘lchanayotgan kattalikning qabul qilingan o‘lchov birligidagi son qiymati; [x] - o‘lchash birligi
O‘lchash jarayonini avtomatlashtirish munosabati bilan o‘lchash natijalari o‘zgarmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektron hisoblash mashinalariga yoki avtomatik boshqarish tizimlariga berilishi mumkin. Shuning uchun, keyingi paytlarda, ayniqsa, kibernetika sohasidagi mutaxassislarda o‘lchash haqidagi tushuncha quyidagicha ta’riflanadi.
O‘lchash – bu izlanayotgan kattalik haqida informatsiya qabul qilish va o‘zgartirish jarayonidir. Bundan ko‘zda tutilgan maqsad shu o‘lchanayotgan kattalikning ishlatish, o‘zgartirish, uzatish yoki qayta ishlashlar uchun qulay formadagi ifodasini ishlab chiqishdir.
O‘lchash fan va texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga qarab u aniq nomi bilan yuritiladi: elektrik, mexaniq, issiqlik, akustik va x.k.
O‘lchanayotgan kattalikning sonli qiymatini topishning bir necha xil turlari (yo‘llari) mavjuddir. Quyida shu yo‘llar bilan tanishib chiqamiz.
|
