171
9. QAYTA TIKLANUVCHI ENERGIYA MANBALARI ASOSIDAGI
QURILMALARNING TEXNIK-IQTISODIY KO‘RSATKICHLARINI
HISOBLASH
9.1. Texnik–iqtisodiy ko‘rsatkichlarini baholash
Mamlakat yoqilg‘i-energetika majmuasiga mikrogidroelektrostansiyalarni
maqsadli kiritilishi, ularni qurilishdagi iqtisodiy samaradorligi
hisob-kitoblarini
iqtisodiy tahlillar yordamida aniqlanadi. Mikrogidroelektrostansiyalarni qurilishi va
boshqa turdagi gidroenergetik qurilmalarini iqtisodiy samaradorligini hisoblashdagi
asosiy usullaridan biri bo‘lib, taqqoslama samaradorligi usuli hisoblanadi. Bu usul
orqali qurilish hamda keyingi ekspluatatsiya xarajatlari boshqa turdagi gidroenergetik
qurilmalari bilan taqqoslash hisob-kitob qilinadi va aniq iqtisodiy xulosa chiqariladi.
Eng kichik xarajatlarga ega bo‘lgan variant iqtisodiy
tomondan maqbul variant
hisoblanadi.
Ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining tannarxi hamda qurilmaga
kiritilayotgan kapital xarajat miqdori elektr stansiyaning ratsional joylashuviga
bog‘liq.
Mikrogidroelektrostansiyani o‘rnatish uchun joyini tanlash va uni hududga
bog‘lab o‘rnatilishi davomida ko‘p omilli quyidagi masalani yechishga to‘g‘ri keladi:
suv oqimidan olinadigan energiyani dastlabki miqdorini aniqlash;
suv tushishining bosimi hamda uning balandligini hisobga olish;
suv energiyasini generatsiyalash uchun ketadigan suv hajmini aniqlash;
suv quvurlarining parametrlarini belgilash;
gidrogeneratordan iste’molchilarga boradigan
elektr liniyasining
uzunligi hamda uning quvvatini aniqlash lozim.
Yuqorida keltirilgan omillar bir-biriga bog‘liq bo‘lib, ular o‘z navbatida
qurilmaning iqtisodiy samaradorligiga ta’sir etadi. Mikrogidroelektrostansiyalar
respublika iqtisodiyotini rivojlanishiga yoki energetik tizimiga katta ta’sir qilmaydi.
Bu qurilmalarning o‘rnatilishidan asosiy maqsad mamlakat energetika balansini jalb
qilish va shu orqali qayta tiklanuvchan energiya resurslaridan samarali foydalanish
hisoblanadi. Albatta, bu mikrogidroelektrostansiyalar katta va o‘rta GESlar beradigan
172
va ishlab chiqaradigan elektr energiyasini ishlab chiqarishga quvvati yetmaydi. Lekin
elektr energiyasi ta’minotida uzilishlar bo‘lgan paytida yoki avtonom elektr
energiyasi ta’minotida mikrogidroelektrostansiyalar tomonidan
ishlab chiqarilgan
elektr energiyasi aholi va kichik ob’yektlarni elektr energiyasi bilan ta’minlash
imkonini beradi.
Markazlashtirilgan
elektr
energiyasi
tizimi
bilan
mikrogidroelektro-
stansiyalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda, mikrogidroelektrostansiya
tomonidan ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasi ta’rif qiymati (TMGES) va
markazlashgan energiya ta’minoti tizimdagi elektr energiyasi ta’rifi (TEET) bilan
solishtirish yo‘li orqali amalga oshiriladi. Bunda mikrogidroelektrostansiya quyidagi
talab bajarilgandagina samarali hisoblanadi:
T
MGES
≤ T
EET
(9.1.)
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar
faoliyat yuritishlarini
mablag‘ bilan ta’minlash iqtisodiy muammolardan biri bo‘lib, katta tavakkalchilikni
talab etadi. Sarflangan mablag‘larni qaytarish, qoplash muddati qanchalik uzoq
bo‘lsa, bu xavf darajasi ham shunchalik oshib boradi. Chunki, bu muddat ichida
bozor kon’yukturasi ham, narx-navolar ham, ish haqi to‘lovlari zimdan oshib boradi.
Shning uchun, iqtisodiyot barqaror bo‘lmagan sharoitlarda (ayniqsa bu holat nafaqat
ayrim
tovar bozori, balki butun mamlakat uchun xos bo‘lsa) xarajatlar tezroq
qoplanadigan samarali loyihalarga mablag‘ sarflash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bunday yondashuvlar taraqqiyotining sur’ati eng yuqori bo‘lgan va yangi texnologiya
yoki mahsulotlarning respublikamizga kirib kelishi oldingi ishlab chiqilgan
ishlanmalarni tezda qadrsizlantirib yuboryapti. Bundan tashqari, ishlab chiqilayotgan
qurilma uchun mablag‘ tejalmasa sarf etilgan mablag‘ni qoplash muddatini
surilishiga sabab bo‘lmoqda.
Mikrogidroelektrostansiyaning
tayyorlash, o‘rnatish va ishga tushirish uchun
sarf qilingan pul miqdorini quyidagi formuladan aniqlash mumkin:
173
K = K
T
+ K
YB
+ K
P
+ K
O’
+ K
M
+ K
IT
+ K
K
+ K
BX
, (9.2.)
bunda K
T
– tayyorlash uchun, so‘m.; K
YB
– yetkazib berish uchun, so‘m.; K
P
–
poydevor uchun, so‘m.; K
O’
– o‘rnatish uchun, so‘m.; K
M
– montaj uchun, so‘m.; K
IT
– ishga tushirish uchun, so‘m.; K
K
– kabellar uchun, so‘m.; K
BX
– boshqa xarajatlar,
so‘m.
Elektr energiyasi ishlab chiqarishda yillik ekspluatatsion xarajatlar quyidagicha
aniqlanadi:
mikrogidroelektrostansiya uchun,
,
AX
JT
IX
MGES
I
I
I
I
(9.3.)
bunda I
IX
– xizmat ko‘rsatuvchi
xodimlarning ish haqi, so‘m/yil; I
AX
– yillik
amortizatsiya xarajatlari, so‘m/yil; I
JT
– joriy ta’minlash xarajatlari, so‘m/yil.
Oylik ish haqi quyidagicha aniqlanadi (mikrogidroelektrostansiya uchun), bir yil
uchun:
,
12
i
i
IX
n
P
I
so‘m,
(9.4.)
bunda
P
i
–oylik ish haqi, so‘m;
n
i
– xizmat ko‘rsatuvchi ishchilar soni.
Amortizatsiya
xarajatlari
quyidagi
formula
orqali
topiladi
(mikrogidroelektrostansiya uchun):
,
029
,
0
K
I
JT
so‘m,
(9.5.)
bunda
K – qurilmaning balans qiymati, so‘m.
Joriy
ta’minlash
xarajatlari
quyidagi
formula
orqali
topiladi
(mikrogidroelektrostansiya uchun):
,
03
,
0
K
I
ax
so‘m (9.6)
174
Yuoridagi formulalarga tayanib, bir yil davomidagi mikrogidroelektrostansiya
uchun sarf etilgan ekspluatatsion xarajatlarini aniqlashimiz mumkin.
