a) GPS ma’lumotlarini geoma’lumotlar bazasiga import qilish
b) Maydonli qatlamlarning atributiv ma’lumotlarini shakllantirish
3.10.7-rasm. Vektor qatlamlarni geoma’lumotlar bazasida vizuallashtirish
Yuqorida rasmlar orqali keltirilgan ketma-ketliklar natijasida yer hisobini
yuritish va geoma’lumotlar bazasiga axborotlarni integratsiyalash ishlari amalga
oshiriladi. Bunda ma’lumotlarni bitta formatdan boshqasiga o‘tkazishdan
tashqari GAT lardagi dasturlar xilma-xilligi sababli muayyan kompyuter va dastur
uchun mos holda o‘zgartirishni talab etiladi.
Turli tashkilotlar har xil dasturlar, kompyuterlar, manbalardan foydalanib
turli xil formatdagi raqamli axborotni yaratadi. Boshqa joyda yaratilgan
- 165 -
ma’lumotlar tizim qabul qilmaydigan format birligida bo‘lgani tufayli ulardan
foydalanish imkoni chegaralangan. Shuning uchun bir xil ma’lumotlarni takrorlab,
raqamli ko‘rinishga aylantiriladi.
Mavzuga oid savollar.
1. Davlat sunniy yo‘ldosh tarmog‘i necha snifga bo‘lingan va ularning zichligi
necha km ga ten bo‘ladi?
2. O‘zbekiston Respublikasida qaysi koordinata tizimiga amal qilinadi?
3. Davlat sun’iy yo‘ldosh geodezik tarmoqlari necha tizimda aniqlanadi?
4. referens tizimda qanday koordinatalar aniqlanadi?
5. “Mobile Mapper” dasturida s’yomka ishlari qanday bajariladi?
- 166 -
4-BOB. YERUSTI LAZERLI SKANERLASH
4.1. Yer lazerli skanerlari xaqida
Inson faoliyatini barcha jabxalarida ishlab chiqarish faoliyatini
avtomatlashtirishda mikroprotsessor texnikasi va raqamli texnologiyalarini
takomillashtirib, rivojlanishi eng muhim o‘rin tutmoqda, kompyuterdan
foydalanib qaror qabul qilish tizimi mahsulot ishlab chiqarish xajmi va sifatini
oshirishga olib kelmoqda. Mikroprotsessor texnikasi ishlab chiqarish
texnologiyasini har bir zvenosi va bosqichida integrirlovchi rol o‘ynaydi.
Geodezik va fotogrammetrik ishlar texnologiyasida raqamli texnikadan
foydalanib, joydagi fazoviy ma’lumotlarni yerdan turib, lazer lokatsiyasi
titzimidan foydalanib yig‘ish tizimini yaratilishiga olib keladi. Bu tizimda
ishlaydigan asboblarga yerdan lazerli skanerlash asbobi deyiladi.
Yerdan lazerli skanerlashni asosiy mohiyati shundan iboratki, u ob’ekt
nuqtalarigacha bo‘lgan masofa va ularga mos yo‘nalishlarini (vertikal va
gorizontal burchaklarni) yuqori aniqlikda tezlikda o‘lchab (registratsiyalab) qayd
qilib boradi, bu aslida elektron taxeometr bilan o‘lchashga o‘xshab ketadi.
Yerusti lazerli skaneri ob’ektining alohida nuqtalarini s’emka qilishni
emas, balkim barcha nuqtalarini s’emka qilish prinsipi asosida, ob’ektni uch
o‘lchamli tasvirini olishni tavsiflaydi.
Yerusti lazerli skaneri orqali olingan tasvir juda ham katta hajmdagi
informatsiyaga ega bo‘lib, ko‘pchilik hollarda ortiqchalik ham qiladi.
Birinchi navbatda bu statistik jihatdan ortiqcha ma’lumotlar
(informatsiyalar) bo‘lib, unda qo‘shni elementlarning tasviri bir birini takrorlashi
mumkin.
Ikkinchidan skanerlash natijasida olingan tasvir, psixovizual ortiqlikka
ega, ya’ni skanerlash natijasida olingan ma’lumotni bir qismi olib tashlash bilan
tasvirni ko‘rinishiga deyarli ta’sir etmaydi. Skanerlarni yana boshqa ortiqlik
tomoni “semantik” tabiatga ega bo‘lib, bunda tasvirlarga ishlab berishda real
dunyoning tuzilishini xisobga olish zarur bo‘ladi.
- 167 -
Haqiqatda ham, skanerlarda ob’ekt to‘g‘risida ma’lumotni ortiqlikni
mavjudligi ob’ekt to‘g‘risida ma’lumot to‘plash jarayonini to‘liq avtomatlashtiradi
deyishga asos bo‘ladi Yerusti lazerli skaneri fazoviy ma’lumot olishni yufori
darajada avtomatlashitirish bilan birga, quyidagi afzalliklarga ega:
a) dala sharoitida ob’ekt nuqtalarini fazoviy koordinatalarini aniqlash
imkoniyatini beradi (skanerlash vaqtida ob’ekt nuqtasigacha bo‘lgan masofa,
vertikal θ va gorizontal φ burchaklar o‘lchanadi, bulardan foydalanib nuqtaning
x,y,z koordinatalari hisoblanadi);
b) dala ishlari olib borilayotgan vaqtda, real vaqt rejimidan uch o‘lchamli
vizualizatsiyada “o‘lik” zonalarni aniqlash imkoniyati;
v) ma’lumot olishni kuchsizlanmaydigan usuli;
g) fotogrammetrik usuldagidek ikkita tayanch nuqtadan emas, ob’ektni bir
nuqtadan turib skanerlashni bajarilishi;
d) o‘lchashni yuqori aniqlikda bajarilishi;
ye) ob’ektni xavfli va o‘lchash qiyin bo‘lgan joylarini s’yomka qilishda
distansion (masofadan) turib ma’lumot olish (o‘lchash) o‘lchov ishlarini olib
boruvchilarni xavfsizligini ta’minlaydi;
j) yuqori darajadagi unumdorlik. Ob’ektni raqamli modelini yaratishda
Yerusti lazerli skaneri usulida dala ishlari keskin kamayadi, shuning uchun
boshqa texnologiyalarga nisbatan bu usul iqtisodiy jihatdan samarali;
z) skanerlar faol s’yomka qilish tizimi bo‘lib, u bilan ob’ektni ixtiyoriy
yoritilganlik holatida (kunduzi va kechqurun) s’yomka qilishi mumkin;
i) yuqori darajada detalizatsiyalash;
k) lazerli skanerlash natijalarini ko‘p maqsadlarda foydalanish
mumkinligi.
O‘zining afzallik tomonlari bilan Yerusti lazerli skaneri fan, texnika va xalq
xo‘jaligini ko‘p tomonlarida qo‘llaniladi:
a) injenerlik inshootlarini qurish v ishlatilishida:
- qurilishni nazoratlash;
- 168 -
- qurilish jarayonida loyihaga o‘zgartirish (tuzatmalar) kiritish;
- qurilish jarayonida va yakunida ijroiy s’emka qilish;
- inshootlarni va dastgoxlarni o‘rnatishni optimal rejalash va qayta
joylashtirishni nazorat qilish;
- ob’ektni ekspluatatsiya qilishda monitoring olib borish;
b) neft gaz sanoatida:
- murakkab texnologix ob’ektlarini va uskunalarini rekonstruksiyalash va
monitoringini olib borish maqsadida raqamli modelini yaratish;
v) Tog‘-kon sanoatida:
- qazilgan kon va sochiluvchan materiallar omborining xajmini aniqlash;
- ochiq karerlar va yer ostida bajarilgan qazish ishlarini monitoringni olib
borish maqsadida raqamli modelini yaratish;
- burg‘ulash va portillatish ishlarini marksheyderlik kuzatuvini olib borish;
g) arxitekturada:
- tarixiy va madaniy obidalarni restovratsiyalash;
- binolarning fasadini arxitekturaviy chizmasini qilish;
d) favqulotdagi holatlar oqibatlarini oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha
chora tadbirlarni ishlab chiqish;
ye) tibbiyotda:
- individual korestlarni (bandajlarni) ishlab chiqarish maqsadida odam
gavdasini modelini yasash;
- tish protezlarini ishlab chiqarishda;
j) zich qurilgan xududlarda topografik s’yomkalarni bajarish;
z) kema qurilishida;
i) sport trenajerlarini modellashtirishda.
Yuqorida zikir etilgan barcha soxalarda Yerusti lazerli skaneri katta
muvofaqqiyat bilan qo‘llanilgan va qo‘llanilib kelmoqda.
Yerusti lazerli skaneri natijalariga ishlov berishga (qayta ishlashga)
algoritm va dasturiy mahsulotlar ishlab chiqish masalariga bag‘ishlangan ko‘plab
- 169 -
maqolalar nashr etilgan. Yerdan lazerli skanerlash (Yerusti lazerli skaneri)
texnologiyasini rivojlantirish masalalariga ko‘plab chet ellik olimlar katta
hissalarini qo‘shganlar: doktor, injener W. Boehler, doktor, injener L. Gruending,
doktor, injener H. Ingensand, doktor, injener D. Lichti, doktor, injener I. Milev,
doktor, injener J. Norton, doktor, injener J. Riegl, doktor, injener A. Ullrich; t.f.n.
I.G.Jurkin, t.f.n. Ye.M.Medvedev, t.f.n. A.P.Mixaylov, t.f.n. A.I.Naumenko, t.f.n.
V.A.Seredovich, A.V.Komisarov, D.V.Komisarov, T.A.Shirkova.
| 