•
xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, odatda, mulkka egalik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan
darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazorat qilish samaradorligini ham
saqlab qolmaganida;
• daromad miqdori ishonchli darajada baholanganida;
• xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bitim bilan bog‘liq iqtisodiy naf olish ehtimoli mavjud
bo‘lganida;
•
bitim bilan bog‘liq qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar
ishonchli darajada
aniqlanadigan bo‘lganida.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan tushgan daromad operatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy naf
xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan olingan taqdirdagina tan olinadi. Daromadga kiritilgan
miqdorni undirish xususidagi noaniqlik vujudga kelgan taqdirda, qaytarilmagan miqdor yoki olish
mumkin bo‘lmagan miqdordagi pul dastlab tan olingan daromad miqdorining o‘zgartirilishi
sifatida emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.
Korxona ishini sotish rejasining bajarilishiga qarab baholash korxona rahbarlarini mahsulot
sotish va moliyaviy faoliyat masalalariga ko‘proq e’tibor berishga chaqiradi hamda korxonaning
bir maromda ishlashiga va yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bular
esa, o‘z navbatida, korxonadagi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkonini
beradi.
Xaridorlar tomonidan to‘langan pul mol yetkazib beruvchi korxonaning hisob-kitob
schyotiga kelib tushadi. Mol yetkazib beruvchi tashkilotlarning tayyor mahsuloti xaridorlar
tomonidan shu mahsulotni tayyorlovchi korxonaning o‘zida bevosita qabul qilib olinsa yoki u
mahsulot tranzit usuli bilan (ta’minot sotish tashkilotlarining ishtirokisiz) jo‘natilsa, mahsulotning
xaridorga topshirilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi
va u moliyaviy natijalarga
kiritiladi.
Korxonada sotish uchun mo‘ljallangan mahsulot (ish, xizmat)
tovar mahsuloti deb
nomlanadi. Tovar mahsuloti (ish, xizmat) tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:
buyurtmachi va xaridorlarga sotilgan tayyor mahsulot (ish, xizmat) va korxonaning
o‘zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikat;
xalq iste’moli tovarlari, chiqindilardan tayyorlangan ishlab chiqarish-texnika
maqsadlariga mo‘ljallangan
buyumlar, yarim fabrikatlar hamda mahalliy xom-ashyodan xalq
iste’moli uchun tayyorlangan nooziq - ovqat (turlari) tovarlari;
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari;
sanoat xususiyatidagi ishlar va xizmatlar;
o‘z kapital qurilishi ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot, ish va xizmatlar;
o‘z xizmatidagi ishlab chiqarishlar va xo‘jaliklar ehtiyoji uchun berilgan mahsulot,
sanoat xususiyatidagi bajarilgan ish va xizmatlar;
sanoat xususiyatiga ega bo‘lmagan ishlar va xizmatlarning amalga oshirilishi, qiymati
xaridorlar tomonidan to‘langan va komplektlash uchun sotib olingan buyumlar;
o‘z kuchi bilan chetga bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlari.
Mahsulot (ish, xizmat) sotilishi hisobini tashkil qilishda sotilgan mahsulot, tovarlar, ish va
xizmatlarning har birining alohida turi bo‘yicha yuritilib, sotilayotgan mahsulot, bajarilgan ish va
xizmatlarning tarkibiy tuzilishi hamda ularning har birining umumiy sotilish summasidagi hissasi,
har qaysining rentabellik darajasi va boshqa ma’lumotlar aks ettirilishi lozim.
Sotilgan mahsulot 9010-«Mahsulot sotishdan olingan daromadlar», 9020-«Tovarlarni
sotishdan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan
daromadlar» hisobvaraqlarida hisobga olinadi. 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va 9050-
«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvaraqlarida sotilgan tovarlarning
qaytarilishi hamda xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar aks ettiriladi.
9010, 9020, 9030-hisobvaraqlarning kreditida 4010-«Xaridor va buyurtmachilardan
olinadigan schyotlar» hisobvarag‘i bilan korrespondentlangan holda mahsulot (ish, xizmat) lar
sotishdan olinadigan sof tushum aks ettiriladi. Bu hisobvaraqlarda xaridorlarga jo‘natilgan
mahsulot (ish, xizmat)lar bo‘yicha hisoblangan aktsiz solig‘i va O‘O‘S summalari aks ettirilmaydi.
Tayyor mahsulotning sotilishida sotish bahosining aks ettirilishiga quyidagicha provodka
beriladi:
D-t 4010-«Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar»
K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar»
K-t 9010-«Mahsulot sotishdan olingan daromad».
4010-«Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» hisobvarag‘i aktiv bo‘lib,
uning saldosi xaridor va buyurtmachilarning korxonadan sotilgan mahsulot (ish, xizmat) lar
bo‘yicha qarzini ko‘rsatadi, debet oboroti hisobot oyida topshirilgan mahsulot, bajarilgan ish va
ko‘rsatilgan xizmatlarning sotish qiymatini, kredit oboroti esa hisobot oyida xaridorlar tomonidan
to‘langan summani ko‘rsatadi.
Xaridorlarga yuklab jo‘natilgan mahsulotlar harakatining hisobi 16-qaydnomaning 2-
bo‘limida yuritiladi. Yuklab jo‘natilgan va sotilgan mahsulotlarning hisobvaraqlari bo‘yicha
sintetik hisob 11-jurnal-orderda yuritiladi. Bu jurnal-order 2810, 9410, 9010, 9020, 9030, 9210,
9220, 4010-hisobvaraqlarning kredit oborotlarini va 9010, 9020, 9030-hisobvaraqlarning
analitik
ma’lumotlarini yozish uchun mo‘ljallangan. 11-jurnal-order 15 va 16-vedomostlarning analitik
ma’lumotlariga asosan to‘ldiriladi.
Hisobot davri yakunida 9010, 9020, 9030-hisobvaraqlar yopiladi:
D-t 9010, 9020, 9030-hisobvaraqlar
K-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija».
Shu bilan birga sotilgan mahsulotning tannarxi ham hisobot davri yakunida yakuniy
moliyaviy natijaga o‘tkaziladi:
D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija»
K-t 9110, 9120, 9130.
