Aktiv schot chizmasi Debet
Kredit
Boshlang‘ich qoldiq
Kamayishi (-)
Buxgalteriya hisobining schotlari – bu xo‘jalik mablag‘lari, mablag‘larning
manbalari va xo‘jalik jarayonlarini nazorat qilish va boshqarish uchun
zarur axborotlarga ega bo‘lish maqsadida, ularni dastlabki hujjatlar
ma’lumotlariga asosan joriy tartibda hisobga olish, guruhlash va bir
tizimga keltirish usulidir.
Ko‘payishi (+)
Oborot
Oborot
Oxirgi qoldiq
Passiv schotlarda esa xo‘jalik mablag‘lari manbalarining mavjudligi va harakati hisobga
olinadi. Passiv schotlarning qoldiqlari schotning kreditida aks ettiriladi. Passiv schotlar joriy hisobda
balansning passiv moddalariga asosan ochiladi
Passiv schot chizmasi Debet
Kredit Kamayish (-)
Boshlang‘ich qoldiq
Ko‘payish (+)
Oborot
Oborot
Oxirgi qoldiq
Aktiv va passiv schotlarda debet (schotning chap tomoni) va kredit (schotning o‘ng tomoni)
tayinlanishiga ko‘ra turli xil vazifalarni bajaradi.
Aktiv schotlarning debetida mablag‘larning qoldig‘i va ko‘payishi, kreditida esa kamayishi
aks ettiriladi. Passiv schotlarda, aksincha, mablag‘lar tashkil topish manbalarining qoldig‘i va
ko‘payishi kreditida, kamayishi esa debetida aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobi amaliyotida «qoldiq» so‘zining o‘rniga ko‘pincha «saldo» so‘zi
ishlatiladi. «Saldo» italyancha so‘z bo‘lib, aynan tarjimasi «hisob-kitob» degan ma'noni bildiradi.
Schot bo‘yicha hisobot davrining boshiga bo‘lgan qoldiq boshlang‘ich saldo deb ataladi.
Schot bo‘yicha hisobot davrining oxiriga bo‘lgan qoldiq oxirgi saldo deb ataladi. Agar schotning
debeti bo‘yicha oborotlar jami mazkur schotning krediti bo‘yicha oborotlar jamidan ko‘p bo‘lsa, u
holda debet qoldiq qoladi. U schotning boshlang‘ich qoldiq joylashgan, chap tomonida ko‘rsatiladi.
Qoldiq har bir schot bo‘yicha har oyning birini sanasiga hisoblab chiqariladi. Schotda
boshlang‘ich qoldiq bo‘lgan hollarda yangi (oxirgi) qoldiq schotning boshlang‘ich qoldig‘i
ko‘rsatilgan tomondagi oborot yozuvlarining jamini hisobga olgan holda mazkur schotning qarama-
qarshi tomonidagi oborotlar jami chegirib tashlab aniqlanadi. Oxirgi qoldiq bo‘lmagan, ya'ni u nolga
teng bo‘lgan hollarda schot yopilgan hisoblanadi.
Schotni yopish quyidagilar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin:
alohida faoliyat turlarining moliyaviy natijasini har bir hisobot davri bo‘yicha hisoblab chiqarish
zaruratidan kelib chiqqan holda ularning qoldiqlarini boshqa schotga o‘tkazish. Masalan, 9000-
«Asosiy (operatsion) faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schotlar» (9010, 9020, 9030)
qoldiqlari har oy oxirida 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schotiga o‘tkazish bilan yopilishi
lozim;
hisobga olinadigan obektning mohiyati bilan bog‘liq. Masalan, korxonada yangi turdagi
mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish bilan bog‘liq xarajatlar amalga oshirilgan. Ushbu
maqsadlar uchun joriy oyda amalga oshirilgan xarajatlar, hali mahsulot ishlab chiqarilmaganligi
sababli, ma'lum bir mahsulot tannarxiga qo‘shilishi mumkin emas. Shuning uchun bunday
xarajatlar 3100-«Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» schotining debetida to‘plab
boriladi. Ishlab chiqarish yo‘lga quyilganidan va mahsulot ishlab chiqarish boshlanganidan so‘ng
mazkur schotlarda to‘plangan xarajatlar har bir hisobot oyi bo‘yicha teng ulushlarda mahsulotlar
turlarining tannarxiga taqsimlanadi. Xarajatlar hisobdan chiqarilgandan so‘ng 3100-«Kelgusi
davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» yopiladi;
ayrim turdagi xarajatlarni, avvalo, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarini
hisobga olishga oid amaldagi me’yoriy hujjatlar bilan bog‘liq. Masalan, 2510-«Umum ishlab
chiqarish xarajatlari» schoti unda yig‘ilgan xarajatlarni har oyda kalkulyatsiya obektlariga
taqsimlash va hisobdan o‘chirish yo‘li bilan yopiladi
Aktiv va passiv schotlar balansning aktiv va passiv moddalariga mos kelganligi sababli balans
schotlari deb ham ataladi. Bu esa balans va schotlar o‘rtasida hisob obektlarini turkumlashning
yagona iqtisodiy tasnifiga asoslangan o‘zaro bog‘liqlik mavjudligi to‘g‘risida xulosa qilishga asos
bo‘ladi (buxgalteriya balansi, schotlar va ikki yoqlama yozuv usullarining o‘zaro bog‘liqligi 6-
bobning 6.4-bo‘limida batafsil yoritilgan).
