Avtorəqs multivibratoru. Qeyd olunduğu kimi belə multivibratorlardan müəyyən davametmə müddətinə və təkrarlanma tezliyinə malik olan düzbucaq formalı impulslar almaq üçün istifadə edilir. Kaskadlar arasında kollektor-baza əlaqəsi yaradılmış tranzistorlu avtorəqs multivibratorunun sxemi şəkil 5.13-də göstərilmişdir. Burada C1 və C2 kaskadlar arasında əlaqə yaradan kondensatorlardır.
Sxemdən göründüyü kimi multivibrator Ek qida mənbəyinə qoşulan kimi tranzistorların bazasına Rb1, Rb2 vasitəsilə mənfi gərginlik verilir. Bu gərginlik öz-özünə həyəcanlanma anında işçi nöqtələri tranzistorların VAX-dakı xətti hissəyə sürüşdürür, yəni tranzistorları açır. Bu anın qeyri dayanıqlı olması üzündən hər hansı faktorun təsiri ilə tranzistorlardan birinin, məsələn VT1, kollektor cərəyanı artmış olur. Onun kollektorunda mənfi potensial Uk1 qədər azalır. Mənfi potensialın Uk1 qədər azalması həmin kollektorda müsbət potensialın Uk1 qədər artmasına ekvivalentdir.
C1 kondensatorundakı gərginlik sıçrayışla dəyişə bilmədiyindən, Uk1 müsbət gərginlik düşküsü ilk vaxtda VT2 tranzistorunun bazasına verilmiş olur. VT2 tranzistoru bağlanır, onun kollektor cərəyanı azalır ki, bu da kollektorda mənfi potensialı Uk2 qədər artırır. Mənfi gərginlik düşküsü Uk2 , C2 kondensatoru vasitəsilə VT1 tranzistorunun bazasına ötürülür və onun kollektor cərəyanını bir qədər də artırır.
Kaskadlar güclənmə xüsusiyyətinə malik olduğundan gərginlik düşküləri (+Uk1 ,- Uk1 ) və kollektor cərəyanı (Ik1) seləoxşar formada sıçrayışla artır.
Nəticədə VT1 tranzistoru tam açılır və doyma rejiminə, VT2 tranzistoru isə tam bağlanır və kəsmə rejiminə keçir.
Şəkil 5.13. Simmetrik multivibratorun prinsipial elektrik sxemi
Bu proses qısa müddətdə getdiyindən kondensatorlardakı gərginliklər dəyişməyə imkan tapmırlar. Bu andan başlayaraq, əvvəlcədən – Uq gərginliyinə qədər dolmuş C1 kondensatoru C1, Rb2, -Uq ,yer(+Uq), VT1 tranzistoru emitter - kollektor keçidi dövrəsi ilə boşalmağa başlayır. Rb2 rezistorundakı gərginlik boşalma dövrəsindəki gərginliklərin cəbri cəminə bərabərdir.
Ukb2=Uj1+Uq-Uk1
-Uk1=-Uq+URk1 olduğundan və URk1 = - Uk1 halında URb2= UC1+Uq- Uq+URk1=Uc1 - Uk1 yazmaq olar. İlk anda C1 kondensatoru dolu olduğundan, yəni UC1=-Uq olduğundan
URb2=-Uq-Uk1
yazmaq olar. Bu zaman bağlanan VT2 tranzistorunun bazasındakı Ub2 gərginliyi açılan VT1 tranzistorunun kollektorundakı +Uk1 gərginlik düşküsünə bərabər olur:
Ub2=-Uq-URb2=-Uq+Uq+Uk1=Uk1
C1 kondensatorunun boşalması prosesində boşalma cərəyanı Ib ilə URb2=IRRb2 gərginliyi azalır. VT2 tranzistorunun baza potensialı isə artaraq onu aça biləcək –Eb0 qiymətini alır. Seləoxşar regenerativ proses nəticəsində sxem VT1 tranzistorunun bağlı, VT2 tranzistorunun isə açıq olan vəziyyətinə keçir. VT2 tranzistoru bağlı olan halda C2 kondensatoru +Uq, VT1 tranzistorunun emitter-baza keçidi, C2, Rk2, -Uq dövrəsi ilə
-Uq+Ik0Rk2=-Uq
gərginliyinə qədər dolmuş vəziyyətdə idi. Ikb – istilik cərəyanı kiçik qiymətə malikdir. VT2 tranzistorunun açılması və VT1 tranzistorunun bağlanması ilə sxemdə əvvəlki proses gedir. Burada C2 və C1 kondensatorları yerlərini dəyişirlər.
Multivibratorun bir dövr ərzindəki iş prosesini əksetdirən zaman diaqramı
şəkil 5.14- də verilmişdir.
Sxemin bir vəziyyətdən digərinə keçməsi hər iki tranzistorun açıq olduqları haldakı müsbət əks əlaqənin təsiri zamanı baş verir. Məhz bu anlarda çıxış impulsunun ön və arxa cəbhələri formalaşır. C1 və ya C2 kondensatorunun boşalması müddətində isə çıxış impulsunun davametmə müddəti (zirvəsi) formalaşır.
Beləliklə VT1 tranzistoru doyma halında olduğu halda VT2 tranzistoru bağlı, C1 kondensatoru boşalmış, C2 kondensatoru isə Ek gərginliyinə qədər yüklənmiş vəziyyətlərdə olurlar. Bu andan başlayaraq C1 kondensatoru yüklənməyə (dolmağa), C2 kondensatoru isə boşalmağa başlayır. C1 kondensatoru - Ek mənbəyi, Rk2 rezistoru və VT1 tranzistorunun emitter keçidindən ibarət olan dövrə ilə yüklənir. Yüklənmiş C2 kondensatoru doyma rejimindəki VT1 tranzistorunun kollektor keçidi, Rb2 rezistoru və -Ek mənbəyindən ibarət olan dövrədə boşalır. Nəticədə tranzistorların növbə ilə açılması və bağlanması prosesi baş verir və prosesin davam etmə müddəti RC zaman dövrələrinin zaman sabitləri ilə təyin olunur.
C1 kondensatorunun yüklənmə dövrəsinin zaman sabiti 1y = C1Rk1, boşalma dövrəsinin zaman sabiti isə 1b = C1Rb2-dir. Uyğun olaraq C2 kondensatorunun yüklənmə dövrəsinin zaman sabiti 2y = C2Rk2, boşalma dövrəsinin zaman sabiti isə 2b = C2Rb1 –yə bərabərdir. Multivibratorda RbRk olduğundan, b y olur, deməli multivibratorun hasil etdiyi düzbucaqlı impulsların davam etmə və fasilə müddətləri uyğun olaraq C1 və C2 kondensatorlarının boşalma dövrələrinin zaman sabitləri ilə təyin olunur. Ona görə də impulsların davam etmə i = ln2 C1Rb2 və fasilə müddəti f = ln2 C2Rb1 ifadələri ilə təyin oluna bilər. Uyğun olaraq impulsların təkrarlanma periodu Td
= i + f = ln2 (C1Rb2 + C2Rb1) kimi təyin oluna bilər.
VT1, VT2 tranzistorları eyni qrupa aid olub, Rk1=Rk2=Rk, Rb1=Rb2=Rb, C1=C2=C parametrlərinə malik olan avtorəqs multivibratoru simmetrik multivibrator adlanır. Simmetrik multivibratorda i = f = ln2CRb =0,7 CRb , Td
=2i = 2ln2CRb = 1,4 CRb olur və impulslarının dərinliyi Qi = Td/i = 2 olan bu multivibratorların hasil etdiyi impulsları meandr şəkilli düzbucaqlı impulslar adlandırırlar.
Simmetrik multivibrator avtorəqslər rejimində işləyir və siqnalları fazaca 1800 sürüşən iki çıxışa malikdir.
Şəkil 5.14. Multivibratorun işinin zaman diaqramları
|
