shart o‘rinlidir. Bundan
ning maksimal qiymati ga teng ekanligi
va magnit kvant soni
qiymatlarni qabul qilishi
kelib chiqadi. Magnit kvant sonining qabul qilishi mumkin bo‘lgan
qiymatlari soni
ga teng. Orbital kvant sonlari har xil bo‘lgan
elektronlarning holatlari bir-biridan orbital moment kattaligi bilan
farq qiladi. Atom fizikasida bu holatlar
uchun shartli belgilar
ishlatiladi. Masalan,
kvant soniga ega bo‘lgan eletkronni –
elektron, u turgan holatni esa sholat deyiladi.
bo‘lgan –
elektron, u turgan holat
– holat,
bo‘lgan
eletkron
–
eletkron, u turgan holat
– holat,
bo‘lgan eletkron
–
eletkron, holat esa – holat deyiladi. Bu ketma-ketlikni lotin alifbosi
harflari tartibida davom ettirish mumkin. Bu shartli belgilash oldida
keltirilgan son shu holatning bosh kvant sonini ko‘rsatadi. Masalan,
va
holatdagi elektron
belgisi bilan ko‘rsatilar ekan.
Bir necha komponentlardan tashkil topgan murakkab spektr
chiziqlariga
multipletlar deyiladi. Agar
shu spektral chiziqlar soni
bitta bo‘lsa, ularni –
singlet, ikkita bo‘lsa –
dublet, uchta bo‘lsa –
triplet, to‘rtta bo‘lsa –
kvartet, beshta bo‘lsa –
kvintet va hokazo
deyiladi. Ular spektral chiziqlarning komponentlarga ajralishi tufayli
hosil bo‘ladi. Bu ajralish o‘z navbatida energetik sathlarning ajralishi
tufaylidir. Energetik sathlarning bunday ajralishini tushuntirish
uchun Gaudsmit va Ulenbek 1925-yilda eletkronning fazodagi
aylanishi bilan bog‘liq bo‘lmagan xususiy
orbital momentga ega
bo‘lishi to‘g‘risidagi gipotezani ilgari surdilar. Elektronning o‘z o‘qi
atrofidagi aylanishi natijasida hosil bo‘ladigan xususiy orbital
moment elektronning
spini deyiladi. Spin inglizchasiga „aylanish―
degan ma’noni anglatadi. Lekin elektron hech qachon o‘z o‘qi
atrofida aylanmaydi. U holda spin elektronga xuddi zaryad va massa
kabi xos bo‘lgan ichki xossadir. Ko‘pchilik tajribalar eletkronning
spini mavjudligini isbot qiladi. Spinning
mavjudligi va uning
xossalari Dirak tenglamasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kelib chiqadi. Shu
tufayli elektronning spini bir vaqtning o‘zida ham kvant, ham
relyativistik xossa bo‘lib hisoblanar ekan. Spinga protonlar,
neytronlar, fotonlar va boshqa elementar zarralar ega bo‘ladi.
Elektronning xususiy orbital momenti kvant mexanikasi qonunlari
asosida quyidagicha aniqlanadi:
(12.36)
bunda – spin kvant soni bo‘lib,
elektron uchun
ga teng.
Spinning berilgan yo‘nalishdagi proyeksiyasini esa
(12.37)
deb yozish mumkin. Demak, atomdagi elektronlarni yoki atom
sistemalarini to‘rtta kvant soni xarakterlar ekan:
bosh kvant soni –
,
orbital kvant soni –
,
magnit kvant soni –
,
spin kvant soni –
kvant sonlari bir xil bo‘lgan, faqatgina spin kvant soni
bilan farq qiluvchi atomdagi elektronlar soni 2 ga teng, chunki
. va kvant sonlari bir xil bo‘lgan,
va kvant soni
har xil bo‘lgan atomdagi elektronlar soni
ga teng, chunki
m ning qabul qilishi mumkin bo‘lgan qiymatlar soni
; bosh
kvant soni bir xil bo‘lgan,
kvant sonlari har xil bo‘lgan
atomdagi elektronlar soni
2
1
0
2
)
1
2
(
2
