Ko‘p omillar ta’sir miqdorini zanjirli bog‘lanish usulida
hisob-kitob qilish modeli
Tartib raqami
Bir-biriga ta’sir
etuvchi ko‘rsatkichlar (Omillar)
Umumlashtiruvchi
ko‘rsatkichning
o‘zgarishi
A
B
V
G
H
is
ob
-
la
sh
la
r
Almash-
tirishlar
U
m
u
m
la
sh
ti
ru
vc
h
i
k
o‘
rs
at
k
ic
h
Alohida
olingan
omillar
ta’sirida
O‘zga-
rishlar
hisobi
1
-
Reja
Reja
Reja
Reja
A Bazis
x
x
2
1
Haqi-
qatda
Reja
Reja
Reja
A
1
Qayta
hisoblangan
A
A
1
– A
3
2
Haqi-
qatda
Haqi-
qatda
Reja
Reja
A
2
Qayta
hisoblangan
B
A
2
– A
1
4
3
Haqi-
qatda
Haqi
qatda
Haqi
qatda
Reja
A
3
Qayta
hisoblangan
V
A
3
– A
2
5
4
Haqi
qatda
Haqi
qatda
Haqi
qatda
Haqi
qatda
A
4
Haqiqatda
G
A
4
– A
3
21-jadval
Mahsulot hajmini o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblash
Bir-biriga ta’sir etuvchi omillar
Umumlashtiruvchi
ko‘rsatkichning
o‘zgarishi
Ishchi-
larning
o‘rta-
cha
soni,
kishi
Bir ishchi
ishlagan
kishi
kunlarining
o‘rtacha
soni, kishi
kuni
Bir
ishchiga
to‘g‘ri
keladigan
kunlik
o‘rtacha
soat
Kunlik
o‘rtacha bir
soatga to‘g‘ri
keladigan
mahsulot
hajmi, ming
so‘m
Mahsulot
hajmi,
ming so‘m.
Alohida
olingan
omillar
ta’sirida
O‘zga-
rishlar
hisobi
100
267
6,5
2
347100
x
x
107
267
6,5
2
371397
Ishchilar
soni
24297
84
107
260
6,5
2
361660
Kishi
kunlari
-9737
107
260
6,8
2
378352
Kunlik
o‘rtacha
soat
16692
107
260
6,8
2,3
435105
Bir soatga
to‘g‘ri
keladigan
mahsulot
hajmi
56753
x
x
x
x
435105 -
347100
Haqiqatda
- Reja
88005
21-jadval ma’lumotlaridan ma’lum bo‘lmoqdaki korxonada mahsu-
lot ishlab chiqarish hajmi hisobot yilida o‘tgan yilga taqqoslaganda
88005 = (435105 - 347100) ming so‘mga ko‘paygan. Mazkur ijobiy
o‘zgarishga 88005 = (+24297) + (-9737) + (+16692) + (+56753) ish-
chilar soni (+24297), kishi kunlari (-9737), kunlik o‘rtacha soat
(+16692) hamda bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (+56753)
ta’sir etgan. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kishi kunlarining -7 = (260 -
267) kunga kamayishi mahsulot hajmi o‘zgarishiga salbiy ta’sir qilgan.
Qolgan boshqa omillar esa natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishini ijobiy
tomonga yo‘naltirgan.
2.12. Mutlaq farqlar usuli
Iqtisodiy tahlilda natijaviy ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga omillar ta’si-
rini alohida aniqlash uchun ko‘p turdagi usullar qo‘llaniladi. Shulardan
biri mutlaq farqlar usulidir. 20-jadvalda qayd etilgan misolni mutlaq
farqlar usulida hal etish tartibi quyidagicha bo‘ladi.
1.
Δ
YaM
IS
=
Δ
IS*KK
0
*KS
0
*BS
0
=((107-100)= 7)*267*6,5*2=24297
2.
Δ
YaM
KK
=IS
1
*
Δ
KK
0
*KS
0
*BS
0
= 107*((260-267)= -7)*6,5*2= -9737
3.
Δ
YaM
KS
=IS
1
*KK
1
*
Δ
KS
0
*BS
0
= 107*260*((6,8-6,5)=0,3)*2 =16692
4.
Δ
YaM
BS
=IS
1
*KK
1
*KS
1
*
Δ
BS= 107*260*6,8*((2,3-2,0)=0,3)=56753
Bu yerda: YaM – yalpi mahsulot; IS – ishchilarning o‘rtacha soni;
KK - bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtacha soni; KS - bir
ishchiga to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtacha soat; BS - kunlik o‘rtacha bir
soatga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi.
24297+(-9737)+ 16692+56753 = 88005
85
Nisbiy farqlar usuli
Ushbu usul ham omillar ta’sir miqdorini alohida hisoblab topish
uchun mo‘ljallangan. Uning amalga oshirish tartibi 22-jadvalda
keltirilgan.
22-jadval
Nisbiy farqlar usuli
Hisoblash tartibi
Misol
1.
Δ
YaM
IS
=YaM
0
*(
Δ
IS/IS
0
)
347100*(7/100) = 24297
2.
Δ
YaM
KK
=(YaM
0
+
Δ
YaM
IS
)*(
Δ
KK/KK
0
)
(347100+24297)*(-7/267) =
= 371397*(-0,026) = -9700
3.
Δ
YaM
KS
=(YaM
0
+
Δ
YaM
IS
+
Δ
YaM
KK
)*
*(
Δ
KS/KS
0
)
(347100+24297+(- 9700))*
*(0,3/6,5)=361697*0,5 =16638
4.
Δ
YaM
BS
=(YaM
0
+
Δ
YaM
IS
+
Δ
YaM
KK
+
Δ
YaM
KS
)*
*(
Δ
KB/KB
0
)
(347100+24297-9700+16638)*
*(0,3/2)=378335+0,15 = 56750
24297- 9700+16638+56750=87985
≈
88005
Natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga ta’sir etgan omillarning har birini
alohida miqdorini aniqlovchi usullar bir-birlaridan ayrim jihatlari bilan
afzal yoki kamchiliklariga ega.
Mavzu bo‘yicha iboralar:
·
iqtisodiy tahlil fani metodining tushunchasi;
·
tahlil metodining o‘ziga xos muhim xususiyatlari;
·
iqtisodiy tahlilning iqtisodiy-matematik usullari;
·
tahlilning oddiy-an’anaviy usullari;
·
taqqoslash usuli;
·
guruhlashtirish usuli;
·
mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli;
·
balansli bog‘lanish usuli;
·
zanjirli bog‘lanish usuli;
·
nazariy o‘yin usuli;
·
integral usuli;
·
evristik tahlil usuli;
·
chiziqli programmalashtirish usuli;
·
indeks usuli;
·
matritsalar usuli;
·
logorifmlar usuli.
86
Takrorlash uchun savollar:
1.
«Metod» so‘zining lug‘aviy ma’nosi nimadan iborat?
2.
Tahlil fanining metodiga iqtisodchi olimlar qanday ta’rif
berishgan?
3.
Iqtisodiy tahlil fani metodining o‘ziga xos muhim xususiyatlari
nimalardan iborat?
4.
Tahlilda qo‘llaniladigan usullar qanday guruhlarga ajratib
o‘rganiladi?
5.
Mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli va uning mohiyati
haqida tushuncha bering?
6.
Guruhlashtirish usuli to‘g‘risida ma’lumot bering?
7.
Taqqoslash usuli va uni qo‘llash shartlarini tushuntirib bering?
8.
Zanjirli bog‘lanish usulining asosiy xususiyati nimadan iborat?
9.
Balansli bog‘lanish usulini tahlil jarayonlarida qo‘llashning
afzalliklarini ko‘rsatib bering?
Mustaqil o‘rganish uchun topshiriqlar:
1-topshiriq.
Tahlil jarayonida iqtisodiy tahlilning oddiy-an’anaviy va iqtisodiy-
matematik usullarini qo‘llashning afzalliklarini ko‘rsatib bering. Qaysi
usullardan foydalanilsa, korxona uchun samarali natijalar beradi.
2-topshiriq.
Quyidagi ma’lumotlar asosida korrelatsiyali va regressiyali usuldan
foydalanib, mahsulot tannarxi bilan mehnat sarfi o‘rtasidagi bog‘liqlikni
aniqlang, tahlil eting va xulosa yozing.
Aksionerlik jamiyati bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan.
Sexlar
Mahsulot birligi
tannarxi, so‘m
Bir birlik mahsulotga
sarflangan mehnat
haqi, so‘m
2
1
x
2
2
x
X1*X2
1
2(X1)
3(X2)
4
5
6
1
2
3
4
5
6
7
2400
2200
2310
2390
2550
2600
2800
400
400
410
400
570
530
640
Jami:
87
3-topshiriq.
Quyidagi ma’lumotlardan foydalangan holda tahlilning zanjirli
bog‘lanish usulini qo‘llab, korxonadagi material xarajatlarining o‘zgari-
shiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlang hamda xulosa va takliflaringizni
bayon eting.
|
