bosqichlarida atalgan nomlari
Iqtisodiy tahlilning vujudga kelish tarixini ko‘z oldimizga yaqqol-
roq keltirish uchun bu sohaga bag‘ishlangan adabiyotlarni xronologik
jihatdan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq.
Kishilik jamiyati rivojlanishi davomida bir qancha tuzumlarni o‘z
boshidan o‘tkazdi. Jumladan, jamiyat taraqqiyotida sotsialistik tuzum
vujudga kelgandan so‘ng tahlil fani rejali iqtisodiyotga asoslangan
Balansshunoslik
Balans talqini
Balansni tahlil qilish
Hisobot tahlili
Iqtisodiy tahlil
Sotsial-iqtisodiy tahlil
Xo‘jalik faoliyati tahlili
Iqtisodiy tahlil
Моliyaviy va boshqaruv tahlili
11
ko‘rsatkichlarni va buxgalteriya balansidagi moddalarni batafsilroq
o‘rganishga kirishdi. Bu esa tahlil fanining ahamiyatini oshirolmadi.
Sobiq ittifoqda 1920-yillarga kelib, ittifoq iqtisodchi olimlaridan
R.N.Xudyakov «Aнaлиз бaлanсa» va «Пoпулярний oчeрки бaлaн-
сoвeдeния» asarlarini, N.A. Kiparisov «Oснoви бaлaнсoвeдeния» va
«Растрoение бaлaнсoв и aнaлиз» asarlarini chop ettirdi. Bu kitoblarda,
asosan, iqtisodiy tahlil bir yoqlama bo‘lib, faqat buxgalteriya balansi
moddalarini tahlil qilish usullari to‘g‘risida fikr yuritilgan.
O‘ttizinchi yillarga kelib tahlilning ko‘lami kengaya boshladi. Tahlil
qilish uchun faqat buxgalteriya balansi moddalari emas, balki xo‘jalik
faoliyatining boshqa ko‘rsatkichlari ham tahlil etila boshlandi. Natijada
tematik tahlil vujudga keldi va ba’zi mavzularga bag‘ishlangan adabi-
yotlar nashrdan chiqa boshladi. Bunga misol qilib, N.Ye.Kolosovning
«Ocнoви экoнoмичeскoгo aнaлизa сeбeстoимoсти в прeдприятияx»
(1931-yil), A.R.Aleksandrovskiyning «Кaлкульяция и aнaлиз рaбoти
пpeдприятий» (1932-yil), A.F.Masanovning «Бaлaнс и aнaлиз
xoзяйствeнной дeятeлнoсти пpeдпpиятий» (1934-yil), A.A.Afanasev-
ning «Aнaлиз oтчeтa пpoмышлeнних прeдпpиятий» (1938-yil) kitob-
larini keltirishimiz mumkin.
1940-yillarga kelib, sobiq ittifoqda «Xo‘jalik faoliyatini tahlil
qilish» fani fan sifatida to‘liq shakllandi, ushbu fan bo‘yicha darsliklar
yaratildi va oliy o‘quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o‘tila boshlandi.
60-70 yillardan boshlab esa iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha tahlil
fani ixtisoslashib bordi va tahlil fanining bir qancha turlari vujudga
keldi. Iqtisodiy tahlil fanining nazariyasi ustida ham ko‘p ishlar olib
borildi va tahlil nazariyasi fan sifatida shakllandi.
80-yillarning xususiyati shundaki, bu davrda iqtisodiy tahlil
fanining nazariyasini yaratish bo‘yicha hududiy maktablar vujudga kela
boshladi. Jumladan, Moskvada M.I.Bakanov va A.D.Sheremet
rahbarligidagi maktab bular, «Teoрия экoнoмичeскoгo aнaлизa»
kitobini 1987-1990, 1995-1997 yillarda qayta nashrdan chiqardilar.
Minsk olimlaridan V.V.Osmolovskiy, V.I.Strajev, L.I.Kravchenko,
N.A.Rusaklar hamkorlikda 1989-yilda «Teoрия aнaлизa xoзяйствeн-
ной дeятeлнoсти» darsligini yaratdi. Kiyevlik olimlardan I.I.Karakoz va
V.I.Samborskiy hamkorligida 1989-yilda «Teoрия экoнoмичeскoгo
aнализа» degan darslik yaratdilar. O‘zbekistonlik olimlardan
I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev, M.M.To‘laxo‘jayeva, A.T.Ibragimov,
A.Shoalimovlar hamkorlikda tahlil fanining o‘zbek maktabini yarati-
12
lishiga asos soldilar. Endilikda barcha MDH davlatlarida «Iqtisodiy
tahlil» mustaqil fan sifatida oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilib kelinmoqda.
Bu albatta korxonalar faoliyatini boshqarishda, uning moliyaviy
barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’minlashda eng muhim
tadbirlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
|
