Fanning yuqorida ta’riflangan tadrijiy rivojlanish yo‘lidan ham

13
farqlanadi, guruhlarga ajratiladi hamda fikrlash vositasida muayyan 
tushunchani hosil qiladi. Hukm orqali nimadir tasdiqlanadi yoki inkor 
etiladi. Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi, bilish 
nazariyasi orqali o‘rganilayotgan borliqni muayyan obyekti to‘g‘risida 
ishonchli va haqqoniy ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. 
Barcha tarmoq fanlarining uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi 
iqtisodiy tahlilning mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab beradi. 
Iqtisodiy tahlil - amaliy fandir. Agar u bilish nazariyasiga tayanib 
rivojlansa, insonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy samara-
dorlik oshadi. Bu esa fanning amaliy hayotda o‘z o‘rnini topganligidan 
dalolat beradi. Iqtisodiy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy 
tamoyillariga asoslanadi. Ular quyidagilardan iborat:
- doimo harakat;
- o‘zaro aloqa va o‘zaro bog‘liqlik; 
- sabab-oqibat; 
- koordinatsiya va subkoordinatsiya; 
- qarama-qarshilik; 
- miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishi; 
- inkorni-inkor va boshqalar. 
Tahlilning xususiyati, zaruriyligi va qimmatli tomoni, u voqea va 
hodisalar dinamikasini o‘rganadi. 
Bu jarayonda mazkur fan tadqiq qilish mumkin bo‘lgan obyektiv 
reallik; predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga ko‘ra 
boshqalar bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan holda, doimo 
harakatda, o‘zgarishda deb o‘rganiladi. 
Iqtisodiy hodisalarni bir-biriga bog‘liqligini, o‘zaro harakatlarini, 
alohida yuzaga chiqishini va boshqa tomonlarini o‘rganmasdan turib, 
ularning tuzilishi, harakat qonunlari, xususiyatlarini o‘rganib bo‘lmaydi. 
Bu esa muayyan iqtisodiy obyektni muhim belgilariga ko‘ra bo‘laklarga 
bo‘lib, so‘ngra ularni umumiyligini ta’minlovchi jihatlarini tahlil 
yordamida aniqlab tegishli xulosalar olishda hamda ulardan amaliyotda 
foydalanishda juda muhimdir.
Inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi turli voqealar kuzatilib ular-
ning natijalari to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi, ya’ni faktlar to‘planadi.
Ma’lumki fanda voqealar bevosita o‘zi tahlil etilmaydi, balki ular 
qayd etilgan faktlar bo‘yicha o‘rganiladi. 
Emperik bilishlar bo‘yicha qayd etilgan faktlar fanga kiritiladi, 
qayta ishlanadi va saqlanadi, lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar 

14
bir butun voqea yoki predmetni o‘rganish uchun yetarli hisoblanmaydi. 
Buning uchun o‘rganilayotgan obyekt muayyan belgilar bo‘yicha 
guruhlar va yoki bo‘laklarga ajratilishi zarur. Bulardan ma’lum bo‘l-
moqdaki, aniq obyekt to‘g‘risida ilmiy faktlar to‘plash, ularni tahlil 
qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shu xulosaga kelish 
mumkinki tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalarni o‘rganish 
usuli bo‘lib yuzaga chiqadi. 
Bir butun obyektni fikran bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tahlilda o‘ta 
ahamiyatli tadqiqot usuli bo‘lib hisoblanadi. Mazkur usul o‘rganila-
yotgan hodisani ichki mohiyatini ochishda va uni turli omillarga 
bog‘liqligini aniqlashda juda muhimdir. Bunday fikrlashda falsafaning 
abstrakt usul-uslublaridan keng foydalaniladi. Tahlilda bir butun hodisa 
yoki predmet bo‘laklarga bo‘linib, uning har bir alohida tomonlari 
o‘rganiladi, lekin bu bilan o‘rganilayotgan obyektni to‘la ma’noda 
tavsiflab bo‘lmaydi. Buning uchun, obyektni o‘rganilayotgan tomonla-
rini umumlashtirib, umumiy jihatlarni hosil qilish kerak. Mazkur masala 
sintez usuli bilan amalga oshiriladi. 
Ta’kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o‘rganilib ilmiy xulosalar 
chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi. Mazkur 
tartib obyektning dialektik birligini ta’minlaydi. Bu bilan tadqiq 
etilayotgan predmet yoki hodisalarning dialektik birligini har tomonlama 
bilish mumkin. Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o‘tish induksiya va 
deduksiya metodlari yordamida amalga oshiriladi. 

Download 2,53 Mb.