13
farqlanadi, guruhlarga ajratiladi hamda fikrlash vositasida muayyan
tushunchani hosil qiladi. Hukm orqali nimadir
tasdiqlanadi yoki inkor
etiladi. Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi, bilish
nazariyasi orqali o‘rganilayotgan borliqni muayyan obyekti to‘g‘risida
ishonchli va haqqoniy ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin.
Barcha tarmoq fanlarining uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi
iqtisodiy tahlilning mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab beradi.
Iqtisodiy tahlil - amaliy fandir. Agar u
bilish nazariyasiga tayanib
rivojlansa, insonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy samara-
dorlik oshadi. Bu esa fanning amaliy hayotda o‘z o‘rnini topganligidan
dalolat beradi. Iqtisodiy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy
tamoyillariga asoslanadi. Ular quyidagilardan iborat:
- doimo harakat;
- o‘zaro aloqa va o‘zaro bog‘liqlik;
- sabab-oqibat;
- koordinatsiya va subkoordinatsiya;
- qarama-qarshilik;
- miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishi;
- inkorni-inkor va boshqalar.
Tahlilning xususiyati, zaruriyligi va qimmatli tomoni,
u voqea va
hodisalar dinamikasini o‘rganadi.
Bu jarayonda mazkur fan tadqiq qilish mumkin bo‘lgan obyektiv
reallik; predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga ko‘ra
boshqalar bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan holda, doimo
harakatda, o‘zgarishda deb o‘rganiladi.
Iqtisodiy hodisalarni bir-biriga bog‘liqligini, o‘zaro harakatlarini,
alohida yuzaga chiqishini va boshqa tomonlarini o‘rganmasdan turib,
ularning tuzilishi, harakat qonunlari, xususiyatlarini o‘rganib bo‘lmaydi.
Bu esa muayyan iqtisodiy obyektni muhim belgilariga ko‘ra bo‘laklarga
bo‘lib, so‘ngra ularni umumiyligini ta’minlovchi jihatlarini tahlil
yordamida aniqlab tegishli xulosalar olishda hamda ulardan amaliyotda
foydalanishda juda muhimdir.
Inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi turli voqealar kuzatilib ular-
ning natijalari to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi, ya’ni faktlar to‘planadi.
Ma’lumki fanda voqealar bevosita o‘zi
tahlil etilmaydi, balki ular
qayd etilgan faktlar bo‘yicha o‘rganiladi.
Emperik bilishlar bo‘yicha qayd etilgan faktlar fanga kiritiladi,
qayta ishlanadi va saqlanadi, lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar
14
bir butun voqea yoki predmetni o‘rganish uchun yetarli hisoblanmaydi.
Buning uchun o‘rganilayotgan obyekt muayyan belgilar bo‘yicha
guruhlar va yoki bo‘laklarga ajratilishi zarur. Bulardan ma’lum bo‘l-
moqdaki, aniq obyekt to‘g‘risida ilmiy faktlar to‘plash, ularni tahlil
qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shu xulosaga kelish
mumkinki tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalarni o‘rganish
usuli bo‘lib yuzaga chiqadi.
Bir butun obyektni fikran bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tahlilda o‘ta
ahamiyatli tadqiqot usuli bo‘lib hisoblanadi. Mazkur usul o‘rganila-
yotgan hodisani ichki mohiyatini ochishda
va uni turli omillarga
bog‘liqligini aniqlashda juda muhimdir. Bunday fikrlashda falsafaning
abstrakt usul-uslublaridan keng foydalaniladi. Tahlilda bir butun hodisa
yoki predmet bo‘laklarga bo‘linib, uning har bir alohida tomonlari
o‘rganiladi, lekin bu bilan o‘rganilayotgan obyektni to‘la ma’noda
tavsiflab bo‘lmaydi. Buning uchun, obyektni o‘rganilayotgan tomonla-
rini umumlashtirib, umumiy jihatlarni hosil qilish kerak. Mazkur masala
sintez usuli bilan amalga oshiriladi.
Ta’kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o‘rganilib ilmiy xulosalar
chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi.
Mazkur
tartib obyektning dialektik birligini ta’minlaydi. Bu bilan tadqiq
etilayotgan predmet yoki hodisalarning dialektik birligini har tomonlama
bilish mumkin. Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o‘tish induksiya va
deduksiya metodlari yordamida amalga oshiriladi.
