2-Mavzu: Katta va tayyorlov guruhlarda qurilish, konstruktsiyalash va
matеmatika markazini tashkil etish
O’quv mashg’uloti rejasi
1Katta va tayyorlov guruhlarda qurilish, konstruksiyalash va matematika markazini tashkil
etish haqida tushuncha.
2 Katta va tayyorlov guruhlarda qurilish, konstruksiyalash va matematika markazini tashkil
etishning maqsad va vazifalari
Qurilish, konstruksiyalash va matematika markazida turli xil va shakldagi qurilish
elementlari mavjud bo‘lib, bolalar ulardan o‘z fantaziyasiga tayangan xolda inshootlar
bunyod etadilar: misol uchun ko‘rgan tarixiy obidalari, uylar, garajlar,ferma va shu kabilar.
Qurilish bilan mashg‘ul bo‘lgan bolalar bu yerda juda ko‘pnarsalarni o‘zlashtirib oladilar. U
bolalarning matematik qobiliyatlarini
rivojlantirishga, ijtimoiy
ko‘nikmalarni
egallashga yordamlashadi, muammolarni xal etish tajribasini beradi. Bu yerda, shuningdek,
ijodiy yondashishni namoyon etish va bajariladigan ishga diqqatni jalb etishni o‘rganish
mumkin. Ushbu markazga tarbiyachilar va bolalar xoxish-istagiga ko‘ra ko‘plab turli
narsalarni – o‘yinchoq mashinalar, yuk mashinalari, samolyotlar, gazlama bo‘laklarini
qo‘shib
qo‘yish
mumkin.
Syujet-rolli o‘yinlar va dramalashtirish markazida bolalarda haqiqiy hayotdan olingan
kichik sahna ko‘rinishlarini o‘ynashga xoxish-istak uyg‘otish uchun albatta kerakli kiyimlar
va boshqa narsalar bo‘lishi zarur. Bular ularda atrofda nimalar sodir bo‘layotganini
anglash, ularni ajrata olish hamda hayotda o‘z o‘rinlarini tushunib yetishlariga yordam
beradi. Maktabgacha ta’lim muassasalari matematika mashg‘ulotlarida qo‘llaniladigan
usullarning shakllari turli-tumandir. Bu shakllarning har biri didaktik yo‘nalganligi,
bolalarning mustaqillik darajasi, jamoaviy va individualma-individual ish nisbati, pedagogik
rahbarlik xususiyatlari bilan shartlangan holda o‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Ko‘pincha
bitta mashg‘ulotni amalga oshirish bolalarning bilishga oid faoliyatlarini tashkillashtirishning
bir necha ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Masalan, umumiy shakl guruh bilan uyg‘unlikda
yetarlicha samarador va sifatli oliy natijalarni beradi. Maktabgacha yoshdagilar bilan
eksperimental ish quyidagi bosqichlar doirasida olib borildi:
1-bosqich – maktabgacha yoshdagi bolalarda dastlabki elementar matematik
bilimlar, ko‘nikma va malakalarining egallanishi;
2-bosqich – bilimlarni nazorat qilish (mustahkamlash);
3-bosqich – maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy faollik jarayonini
rivojlantirish va ular egallagan bilimlar asosidagi tajriba, ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Bu jarayonda maqsadga muvofiq ravishda quyidagi uslubiy tamoyillar tadqiqot
ishining tajriba sinov ishlarini tashkil etishda asos sifatida xizmat qildi:
1.Og‘zaki – ertak, hikoya, tushuntirishlar.
2.Ko‘rgazmali – illyustratsiya, tarqatma materiallar.
3.Amaliy kubiklar,legolar, konstruktorlar, geometrik shakllar yasash va ulardan
amalda foydalanish.
4.Turli matematik tushunchalarni mustahkamlash.
174
5. Ijodiy-mustaqil–jamoaviy (guruhda tarbiyachi nazorati ostida, qurish yasash
ishlarida).
Og‘zaki, ko‘rgazmali usullarga oid uslubiy tamoyillar ta’limning birinchi bosqichida 6-7
yoshli bolalarda qo‘llanildi. Geometrik shakllar, sanoq va miqdor,
kattalik, fazoviy tasavvurlar va vaqt bo‘yicha mo‘ljal olishni o‘rgatish ishlarini sekin-
asta mashg‘ulotdan mashg‘ulotgacha topshiriqni murakkablashtirgancha olib boorish ancha
natijadorlikka olib keldi. Har bir mashg‘ulotda bolalarda matematika bilan
muloqotdan quvnoq
kayfiyat
yaratishga
urindik.
Bolalarnikiga mehmonga
ertak
qahramonlaridan Zumradoyning kelishi muammolarni hal etish uchun yordam so‘rashi
bolalarga matematik masalalarni hal etish uchun qiziqish uyg‘otdi. Bolajonlarga bu
mashg‘ulot quvonch baxsh etadi, ularni matematik tushunchalardan foydalanishga, ularni bir
biridan farqlashga o‘rgatadi. Bunday mashg‘ulotlarga ko‘pincha ertak qahramonlari tashrif
buyuradi va bolalar bilan o‘ynashga kirishadi. Demak, tarbiyachi bunday mashg‘ulotlarni
to‘g‘ri tashkil qilish orqali bolalarda matematik tasavvurlarning va tushunchalarning
shakllanishi, ularni amalda qo‘llashni o‘rganadilar. Tayyorlov guruhda bolalar kichik, o‘rta
va katta guruhlarda bilib olgan matematik bilimlarini mustahkamlaydilar. Bu guruhda tahsil
yangi, ancha murakkab vazifalarni qo‘yadi. Bolalar matematik bilimlarning amaliy
malakalarini egallaydilar. Boshqa bilimlar qo‘shiladi. Bolalar nafaqat sonlarni taniydilar,
balki ular bilan ikki amal bajarishni ham o‘rganadilar. Ular umumiy dinamika, tempga amal
qilishni, o‘yin va mashg‘ulotlarni o‘z vaqtida boshlab, o‘z vaqtida tugallashni o‘rganadilar.
Tajriba sinov
ishlari
natijasi shuni
ko‘rsatdiki, maktabgacha
ta’lim muassasalari
tarbiyalanuvchilari yoshiga mos ko‘rgazmali, og‘zaki va turli uslubiy tamoyillarni
qo‘llashni taklif qilamiz. Masalan, bolalarga soat tasviri tushirilgan chiroyli illyustratsiyani
ko‘rsatamiz.
Tarbiyachi
hikoya
qilyapti:
“Devorda
qadimiy
soat
osig‘liq
turipti (tarbiyachi nog‘oraga bir marta uradi). Biroq soat chiqillab yurishi kerak, tik-
tak (tarbiyachi nog‘oraga bir necha bor uradi). Bolalar biz sizlar bilan nog‘ora cholg‘usida
soat qanday yurayotganini eshitdik, qutichada yomg‘ir qanday yog‘ishini eshitish ham
mumkin. Tarbiyachi so‘zlaydi: “Zumrad sayrga chiqdi, to‘satdan uning kaftiga yomg‘ir
tomchisi tushdi (tarbiyachi qutichaga urib, tovush chiqaradi). Bulut quyosh yuzini qopladi va
Zumrad
kaftiga
bir
necha yomg‘ir
tomchilari
tushdi
(tarbiyachi
qutichaga bir necha marta uradi).
Avvaliga tomchilar
siyrak
tushdi (tarbiyachi buni qutichada siyrak zarblar bilan tasvirlaydi), keyin esa yanada
ko‘payaverdi. Yomg‘ir kuchaydi (tarbiyachi tez-tez zarb beradi). Zumrad soyabonini ochdi
va yomg‘irning tugashini kutib turdi. Tez orada quyosh mo‘raladi va yomg‘ir tindi”. Keyin
tarbiyachi
bolalardan qanday
yomg‘ir bo‘lganini aniqlashtiradi. Bolalar javob
qiladilar: “Kuchli, katta, ko‘p, kam, kichik”, tarbiyachi esa soatga e’tibor qaratadi: “Bolalar,
qaranglar: men qaysi asbob yordamida yomg‘ir tomchilarini yetkazdim? Bu asbob soat deb
nomlanadi, avvaliga necha tomchi, ikkinchi martagachi? Eslab ko‘ramizmi?”. Shunday qilib,
sanoq, miqdor,
tezlik,
kattalik
tushunchalarini
mustahkamlaymiz,
bolalarga
uni ko‘rib chiqish va tovush chiqarishini yana bir bor tinglashni taklif qilamiz.
Keyingi mashg‘ulotlarda bolalarga matematik topishmoqlar taklif qildik.
Tarbiyachi turli suratlarni tasvirlagancha tayoqcha bilan qutichaga urdi, bolalar esa
yomg‘irning qanday - kuchli yoki kuchsiz yog‘ayotganini aniqlashlari kerak bo‘ladi.
Bolalar bilan matematik-didaktik o‘yinlar o‘tkazish ham mumkin. Bolaning matematik
qobiliyatini rivojlantirgancha tayyorlov guruhida muayyan mazmun va
qoidalari bo‘lgan matematik-didaktik o‘yinlarni olib boramiz. Katta guruhdan yaxshi
tanish bo‘lgan matematik-didaktik o‘yinlarni yodga olamiz va bir necha mashg‘ulotda
takrorlaymiz. Keyin sekin-asta ularni murakkablashtiramiz va ular yangi shaklni olgancha
harakatli o‘yinlar
bo‘ladi. Bolalar “Ajoyib xaltacha” matematik-didaktik o‘yinida
geometrik shakllarni paypaslab, uning nomini topadilar, keyin ularga shu shakllar yordamida
yaxlit figuralar hosil qilish taklif qilinadi. Tayyorlov guruhda matematik-didaktik o‘yinlar
mazmuni birmuncha murakkablashtiriladi. Biz yangi “Shaklli domino”, “Pazl”, “10 ni hosil
qil”, “Kun va tun”, “Qo‘shnilarini top”, “Tangramma” o‘yinlarini taklif qilamiz. Sekin-
asta bolalarda matematikani idrok etish tajribasi boyitildi. Bolalarda esa o‘zlari sevgan
matematik o‘yin-mashg‘ulotlar o‘tkazildi, do‘stlari bilan mustaqil harakat qilish istagi paydo
bo‘ldi.
Matematik tushunchalarni o‘rganish jarayonida tayyorlov guruhdagi 6-7 yoshli bolalar
oldiga yangi, yanada murakkab vazifalarni qo‘ydik. Tanish shakllar asosida
konstruktorlik ishlarni bajarishga o‘rgatdik. Bu ulardan muayyan malakalarni talab
qildi. Agar o‘rta guruhda matematik amallarni bajarish vaqtida diqqat talab qilinsa,
katta va tayyorlov guruhda ular oldiga yangi: umumiy dinamikaga, tezlikka amal qilish,
konstruksiyalashni o‘z vaqtida boshlab, tugatish vazifalari qo‘yiladi. Biroq, shunday bolalar
borki, ular umumiy tezlikka amal qila olmaydilar. Misol tariqasida Azima va Botirjon bir
vaqtda
konstruksiyalashni
boshladilar,
keyin
Azima
kuzatuvchiga
quloq
tutmasdan Botirjondan o‘zib ketdi. Tahsilning oxirgi yilida barcha bolalar uchun matematik
amallarni bajarish usullari yana ham murakkablashtirildi, amallarni bajarish malakalari
mustahkamlandi va takomillashtirildi. Bolalar son sanoq, miqdor, fazoviy tasavvurlar, vaqt,
geometric shakllar, kattalik tushunchalari bilan tanishadilar. Keyingi bosqich – bolalarni
matematika daftaridagi kataklarga sonlar va ularning elementlarini to‘g‘ri yozishga
o‘rgatishdan iborat. Ushbu bosqichda daftar kataklarining kattalashtirilgan shakllari tanlandi.
Texnik usullar. Raqamlar bilan tanishtirishda bolalarga dastavval raqamlarni
yozishga, to‘g‘ri o‘tirish va ruchkani to‘g‘ri tutishga o‘rganadilar. O‘tirg‘ichning
o‘rtasiga o‘tirish, tanani erkin va to‘g‘ri tutish zarur. Multimediadan foydalanib
bolalarga animatsiyali raqamlarning chiqishlarini tomosha qilishni tashkil etish kerak.
Shundan keyin ularga tanish bo‘lgan raqamlar nomini aytsak, bolalarni ilg‘ab olishi va esida
saqlashi oson kechadi.
Bugungi kunda olib borilayotgan har bir tadqiqotning vazifalari quyidagilardan
iborat:
- mavzuga oid pedagogik manbalarni o‘rganish, taxlil qilish va
umumlashtirish;
- muammoning nazariya va amaliyotdagi axvolini o‘rganish xamda taxlil
qilish;
- maktabgacha ta’lim muassasalarining katta va tayyorlov guruhi bolalarida
bilim, malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishning mazmuni va metodikasini ishlab
chikish;
- bolalar bilimini shakllantirishga yunaltirilgan pedagogik tizimning
samaradorligini amaliy tajribada sinab kurish;
- Tadqiqot natijalari asosida respublikadagi maktabgacha ta’lim muassasalari
xodimlari va ota-onalar uchun ilmiy-metodik tavsiyalar va qo‘llanmalar yaratish.
Sonlar va raqamlar xususida tarbiyalanuvchilarga tushunchalar berildi. Dastlab, sonlar
qanday kelib chiqishi, ular nimani anglatishi xususida ma’lumot berildi.
176
Shundan so‘ng, geometrik shakllarni ushlab ko‘rishlari, burchaklariga qo‘llari bilan
tegishlariga ruxsat berildi. Uchburchak so‘zma-so‘z tarjima qilinganda uchta burchak degan
ma’noni anglatishi gapirib berildi. Shundan so‘ng geometrik shakllar dan pedagog
tarbiyachilar o‘z amaliyotida keng foydalanadigan bir necha shakllardan
yaxlit
tasvir
chizish taklif qilindi. Matematika mashg‘ulotlarini integratsiyalash o‘zaro hamfikrlilik, bir
biriga qarab rasm chizish, o‘rtoqlarining harakatlariga e’tiborli bo‘lish tuyg‘usini
rivojlantirishga
imkon beradi.
Matematik
fikrlash bola
miyasining
intellectual
faollashuvi vazifalarini uyg‘unlashtirishga ko‘maklashadi, natijada barcha bolalar aqliy
jihatdan
faollashadi.
Ularda
fantaziya
va
ijodiy
qobiliyat, matematik
nutq
rivojlantiradi, matematikani tushunish va sevishga o‘rgatadi. Matematika mashg‘ulotlari
jarayonida
sanashni o‘zlashtirish borasida, misollarni
yechish
barobarida
bolalar
misollarning tuzilishini yaxshiroq tushuna boradilar, ularning ko‘p yoki kamligini,
mazmunini farqlaydilar va o‘zlari uchun yangi bo‘lgan matematika olamiga kirib boradilar.
Matematika mashg‘ulotlarida
tarbiyalanuvchilarni
sonlar
bilan
tanishtirishda
raqamlarni eslab qolish maqsadida ularni belgilash uchun rangli aylanalardan, sanoq
cho‘plaridan foydalanadilar, keyinroq bolalar rangli aylanalar va sanoq cho‘plarsiz
mustaqil uddaladilar. Tarbiyalanuvchilarning matematika mashg‘ulotlarini
o‘zlashtirishlarini hamda ular tomonidan erishilayotgan muvaffaqiyatlarni monitoring
qilish shart deb hisoblaymiz, chunki u nafaqat bolalarning muvaffaqiyatlarini
baholashni, balki pedagogning o‘zini va korreksion jarayonning barcha ishtirokchilari
faoliyati samaradorligi darajasini tahlil qilish imkonini beradi. Pedagog esa, olingan
natijalardan kelib chiqib, bolalar, pedagoglar, ota-onalar bilan ishlashda tanlangan
usullar, texnologiyalarning to‘g‘riligi yuzasidan xulosa qilish imkoni tug‘iladi va
zaruriyat bo‘lganida o‘quv dasturini mukammallashiga erishiladi.
Mashg‘ulotlarning natijasi bolalarning o‘zlashtirish darajasi va ochiq mashg‘ulotlarda
ko‘rinadi. Aynan shunda bolalar mas’uliyatli, intizomli, e’tiborli bo‘lishga
o‘rganadilar. Agar kuzatuvchilar nafaqat bolalar, balki sevimli ota-onalar bo‘lsa,
unda muvaffaqiyatdan quvonch ikki barobarga ortadi. Bu yo‘nalishda birmuncha
mahsuldori, bolalar bilan ishlashda maktabgacha ta’lim muassasasida yuzaga kelgan,
jamoaviy sharoitda maxsus matematik qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan
qo‘shimcha ta’lim va ijodiy ishlash konsepsiyasi bo‘ldi. Bugungi kunda bu loyihaviy
usul maktabgacha ta’lim faoliyatida ta’limning innovatsion usuli hisoblanadi. Bu
usullar mashg‘ulotni faollashtiradi, ularni hissiy jihatdan maftunkor va yorqin qiladi.
Mazkur texnologiyaning maktabgacha pedagogikada mavjud bo‘lgan boshqa
texnologiyalardan farqi shundan iborat.
Loyixaviy mashg‘ulotlar quyidagicha amalga oshiriladi. O‘yinli,
kommunikativ, bilishga oid-tadqiqotchilik, matematik va harakatli faoliyat, bolalar va
kattalar bilan muloqot tarzida. Bunda tarbiyalanuvchilarda o‘zaro harakat, ijtimoiy va
emotsional intellekt
rivojlanadi
, tengdoshlari bilan birgalikda faoliyat yuritish
ko‘nikmasi shakllanadi. Shuningdek, tasavvur va ijodiy faollik rivojlanadi, matematik
zukkolik, miqdor, sanoq, vaqt, geometrik shakllar, vaqt bo‘yicha mo‘ljal olish,
harakatlar uyg‘unligi, matematik qobiliyatlar rivojlanadi. Matematikadan eng sodda
tasavvurlar shakllantiriladi, har bir bolaning individual chiziqlari, irodaning
mavjudligi, emotsionallik, diqqati jamlanganligi namoyon bo‘ladi. Tarbiyalanuvchida
o‘z kuchiga ishonmaslik, tortinchoqlik, juratsizlik bartaraf etiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun qog‘ozdan tabiat
materialidan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil turlari beriladi: vatman,
karton, yupqa va turli qog‘ozlar. Tarbiyachi bolalar bilan birga
tabiiy materiallarni tayyorlab
,
bir yil ichida ularni g‘amlaydi. Yozda somon, manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar
teradilar. Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib quritiladi, bunday urug‘lar maxsus kutilarda
saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni yasash uchun quyidagi materiallardan ham
foydalaniladi: qog‘oz, karton, plastilin, sim, gugurt cho‘pi, yelim, qaychi.
Qog‘oz tabiat va tashlandik, materiallari. Bu materiallar bolalar bog‘chasida turli-tuman
o‘yinchoqlar yasash jarayonida foydalaniladi. Bu jarayon faqatgina foydali bo‘libgina
qolmay, balki qiziqarli va bolalar tomonidan sevib bajariladigan jarayondir. Bolalar xilma-
xil turlardagi qog‘ozlar bilan ishlaydilar. Xilma-xil tabiat materiallari manzarali daraxt
mevalari, shox-shabbalar va boshqalar. Tarbiyachi bolalar birgalikda tabiat materiallarini
oldindan tayyorlab boradi. Masalan: urug‘lar, danaklar, yaxshilab yuvilib, quritilib yig‘iladi.
eman va kashtan yong‘oqlarining daraxtdan to‘kilishi bilan terib oladilar. Chinor va yasen
дарахтининг уруғи эса qishda yig‘iladi. Har bir tabiat materialining turi alohida qutichalarda
saqlanadi. Shuningdek, ulardan o‘yinchoklar yasashda, yordamchi materiallar, qog‘oz,
karton, plastilin, simlar, yelim va mexnat qurolllari, qaychi, bigiz, igna va boshqalar
qo‘llaniladi.
| 