|
Ibtidoiy jamiyatdagi dastlabki dinlar
|
| bet | 145/193 | | Sana | 29.05.2024 | | Hajmi | 2,19 Mb. | | #256562 |
Bog'liq Muhandislik-texnologiyaIbtidoiy jamiyatdagi dastlabki dinlar
Eng qadimgi dinlar tabiat kuchlarini ilohiylashtirish asosida kelib chiqqan bo‘lib, ularda xudolar, payg‘ambarlar, ilohiy rivoyatlar shakllangan emas edi. Lekin boshidanoq o‘sha dinlarda tabiatdagi hayvonlarni, o‘simliklarni, ayrim daryo-lar, tog‘lar, osmon jismlari, avlodlar ruhini ilohiylash-tirish, ularga bag‘ishlangan turli marosimlar mavjud bo‘lgan.
O‘sha davrda totemizm, animizm, fetishizm, zardo‘shtiy-otashparastlik, magiya (sehrgarlik) dinlari kelib chiqqan.
TOTEMIZM
Totemizm so‘zi Amerika hindularining «O totem» degan so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida bu so‘zning ma'nosi «uning urug‘i, qarindoshi» demakdir. Totemizm dini ovchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan urug‘ va qabilalar orasida paydo bo‘lgan eng dastlabki din edi.
Ma'lumki, odamlar tirikchiligi ibtidoiy jamiyatda dastlabki davrlarda tabiatda mavjud bo‘lgan o‘simliklarga va yovvoyi hayvonlarni ovlab ist'emol qilishga bog‘liq edi. Ovchilar eng ko‘p ovlagan hayvon yoki qushlarni, jonivorlarni alohida hurmat qilganlar. Asta-sekin odamlar o‘z urug‘-avlodlari ana shunday hayvonlar bilan qon-qarindosh bo‘lgan, hatto shu hayvonlardan kelib chiqqanmiz deb, o‘ylaganlar.
Totem hisoblangan hayvon yoki o‘simlik odamlar urug‘ining homiysi deb, totemning «yordamiga» ko‘z tikkanlar, raqs sehri bilan, ba'zan esa marosimlar qilish yo‘li bilan totemga ta'sir qilish mumkin deb tasavvur qilganlar. Masalan, maxsus marosimda totem hisoblangan hayvonni so‘yib, uning qoni va go‘shtidan tabarruk va muqaddas taom sifatida iste'-mol etishgan. Bundan asosiy maksad totem bilan qon-qarindoshlikni yanada mustahkamlash bo‘lgan. Ov ko‘p bo‘lgan vaqtlarda totem-hayvonni «xursand» qilish, unga minnatdorchilik ramzi sifatida yuzlariga o‘sha hayvonning rasmi solingan niqob kiyib, terisini yopinib, sirli raqsga tushishgan, o‘sha hayvonning yurishi, yotishi sakrashiga monand harakatlar qilishgan. Ovlari o‘ngidan kelmay qolgan paytlarda esa totemni savalab, jazolash marosimi o‘tkazishgan. Bu marosimlarni o‘tkazishdan asosiy maqsad totemning kuch-quvvati urug‘ a'zolariga o‘tib, kelajakda ham totem urug‘ning homiysi bo‘lib qolishiga erishmoq bo‘lgan.
Totem bo‘lgan hayvon yoki qushlar, o‘simliklar turli mintaqalarda, turli urug‘larda turlicha bulgan. Ko‘pincha ken-guru, tuyaqush, ayiq, sher, yo‘lbars, maymun, sigir, tog‘ echkisi, baliq, ilon, hakka, qaldirg‘och, fil, ho‘kiz, ot, xo‘roz, burgut, kiyik, musicha kabilar totem hisoblangan. Urug‘lar nomi totem bo‘lgan hayvon, qush yoki o‘simlik nomi bilan atalgan. Hozir avstraliyalik tub-joylik aholi urug‘lari kenguru, oq xo‘roz, qora ho‘kiz deb nomlanadi. Amerikadagi hindu urug‘lari Katta Ilon, Burgut ko‘z, Qora sirtlon kabi nomlar bilan atalgan.
O‘zbek va tojik xalqlari orasida ot, it, mushuk, laylak, musicha, qarg‘a, qaldirg‘och, ilon kabi hayvon va qushlar to‘g‘risida turli diniy mazmundagi rivoyatlar mavjudki, bu ham totemizm qoldig‘i hisoblanadi.
Rim shahrini qurgan aka-uka Romul va Rumullarni it emizib katta qilgan, degan afsona asosida Rim shahrida ona itga haykal o‘rnatilgan.
Riga shahrida esa xo‘rozga haykal o‘rnatilgan, chunki latish qabilasiga hujum qilayotgan dushman haqida ana shu xo‘roz xabar qilib, qabilani dushmandan saqlab qolgan, degan rivoyatlar bor.
Rossiyada podshoh Romanovlar sulolasi hukmronlik qilgan davrlarda davlat milliy bayrog‘ida burgut rasmi bo‘lgan. Bularning barchasi totemizm bilan bog‘liq.
Totemizm dini o‘zidan keyin kelib chiqqan dinlarga ham ta'sir qilgan. Hindiston respublikasidagi milliy hinduizm dinida oq fil, maymun, sigir, ilon totemlari hanuz mavjud.
Turkiy xalqlarda ham bo‘riga sig‘inish mavjud.
Islom dinida hayvonlarni kaltaklash ta'qiqlangan. Arablarda tug‘adigan tuyani qarovsiz qoldirish katta gunoh hisoblangan. Islom dinidagi bu ta'qiqlar ham totemizm ta'sirida vujudga kelgan. Buddizm va xristian dinlarida ham totemizm qoldig‘i bor.
Totemizm dini tabiatni, ayniqsa, o‘simlik va hayvonlar-ni asrash, atrof-muhitni musaffo saqlash, ekologik tarbiya uchun foydali, deb hisoblash mumkin.
|
| |
