|
Ko’rgazmali va tarqatma materiallar
|
| bet | 4/8 | | Sana | 25.05.2024 | | Hajmi | 0,66 Mb. | | #253087 |
Bog'liq namunaviy darslar2Ko’rgazmali va tarqatma materiallar.
Ko’rgazmali va tarqatma materiallar o'quvchilarni ko'rgazmali va eshitish sezgilariga murojaat qilish orqali faol jalb qiladi. Multimediali taqdimotlar, ta'limiy videolar va interaktiv slayd-shoularni o'z ichiga olgan holda, o'qituvchilar o'quvchilarning diqqatini jalb qilishlari va butun dars davomida o'z e'tiborini saqlab qolishlari mumkin. Bunday ishtirok yaxshi ma'lumotni qayta ishlash va saqlashni osonlashtiradi.
Faol o'quv mashg'ulotini rag'batlantirish: Tarqatma materiallar, masalan, qo'llanmalar, ish varag'i, onlayn resurslar o'quvchilarga o'quv jarayonida faol ishtirok etish imkonini beradi. Bu materiallar individual yoki guruh faoliyati uchun foydalanish mumkin, hamkorlik rag'batlantirish, tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish ko'nikmalarini rivojlantirish. Ta'lim oluvchilar o'quvchilarni qo'l bilan olib borilgan ishlarga jalb qilish orqali mavzuni chuqurroq tushunishga ko'maklashmoqda.
Turli xil o'rganish uslublarini o'rganish: Har bir o'quvchi boshqacha o'rganadi, vizual va tarqatma materiallar turli xil o'quv uslublarini qo'llaydi. Ba'zi talabalar vizual o'rganuvchilar bo'lib, ular grafik tarzda taqdim etilgan ma'lumotlarni ko'rishdan manfaatdor, boshqalari yozma materiallarni o'qishni afzal ko'rishlari mumkin. Turli xil vizual yordam va tarqatma materiallarni taqdim etish orqali o'qituvchilar turli xil o'quvchilarning ehtiyojlarini qondirishlari, qo'shni o'quv muhitini ta'minlashlari mumkin. Axborotni saqlashni ko'paytirish: Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ko'rish vositasi va tarqatma materiallardan foydalanish axborotni saqlashni kuchaytiradi. Vizuallar miyani rag'batlantiradi va xotirani eslashni oshiradi, bu esa o'quvchilarga bilimni uzoq muddat saqlab qolishga yordam beradi. O'quv qo'llanmalari va xulosalari kabi tegishli tarqatma materiallar bilan juftlashganda, talabalar o'z tushunchalarini ko'rib chiqish va mustahkamlash uchun qimmatli manbalarga ega. Pedagogika, psixologiya fanlarini oʻqitishda koʻrgazmali va tarqatmali materiallardan foydalanish taʼlim oluvchilarning pedagogik yoki psixologik muammolarga oid bilim, koʻnikma va malakalarini oshirishda hamda ularga oid muammolarning yechimini topishda katta yordam beradi. Darslarda koʻrgazmali va tarqatmali materiallardan foydalanishdan asosiy maqsad taʼlim oluvchilarning mavzuni oʻrganishlarida ularning diqqatini toʻplash, darsga boʻlgan qiziqishlarini oshirish, oʻzlariga boʻlgan ishonchni uygʻotish hamda koʻrgazmalilik va tarqatmalilik asosida ularning bilim, koʻnikma va malakalarini oshirishdan iborat. Shu oʻrinda, muhtaram Prezidentimizning «Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday boʻlishi farzandlarimizning bugun qanday taʼlim va tarbiya olishiga bogʻliq», degan fikrlari soʻzimizning isboti boʻladi. Quyida koʻrgazmali materiallar xususida ayrim fikr-mulohazalar bildirilgan. Koʻrgazmali materiallar yordamida bir vaqtning oʻzida muhokama qilinayotgan savol, axborotni ham eshitish, ham koʻrish orqali qabul qilish, shubhasiz, taʼlim oluvchilarning puxta bilim olishlariga yordam beradi. Bizga maʼlumki, koʻrgazmali materiallarning xilma-xil shakllari mavjud. Taraqqiyotning oʻzi bir tomondan fanni chuqur oʻzlashtirishni zarur qilib qoʻysa, ikkinchi tomondan turli-tuman yangi metodlar, koʻrgazmalilikni oshirish, texnika vositalaridan samarali foydalanish, ularni qoʻllashni takomillashtirish orqali bilim olishni osonlashtirish, qiziqarli jarayonga aylantirishga yordam beradi. Koʻrgazmalilik, odatda, xayolan koʻz oʻngiga keltirish bilan yoki namoyish qilish bilan taʼminlanadi. Koʻrgazmali materiallar: nomoddiy, texnik va moddiy turlarga boʻlinadi. Nomoddiy koʻrgazmali materiallar deyilganda, dars jarayonida soʻz bilan oʻqituvchi tomonidan maʼlumotlarni yodga tushirish, taʼlim oluvchilarning xayolida gavdalantirish mumkin boʻlgan ichki, xayoliy tushunchalar, yaʼni adabiyot, sanʼat asarlari, badiiy film, badiiy asar qahramonlari, hayotda yuz beradigan turli voqea, hodisa va turli vaziyatlarni tasavvur qilish orqali hosil qilish tushuniladi. Darsni boshlaganda oʻqituvchi oʻtilgan mavzuni taʼlim oluvchilarning yodiga tushiradi. Oʻqituvchi yangi mavzuni boshlar ekan, taʼlim oluvchilar diqqatini unga jalb qilish, fikrini yoʻnaltirish uchun adabiyot, sanʼat asarlari yoki hayotda yuz bergan voqeani gapirib berishi mumkin. Bu yangi mavzuni oʻrganishga taʼlim oluvchilar ruhi va kayfiyatini tayyorlaydi. Masalan, «Pedagogika» fanidan «Taʼlim nazariyasi» mavzusini boshlashdan avval auditoriyaga quyidagicha murojaat qilish mumkin: «Taʼlim nazariyasi», «taʼlim jarayoni» yoki «taʼlim tizimi» deyilganda nimani tushunish mumkin? Ushbu savollarga taʼlim oluvchilar oʻzlari oldindan bilgan, oʻqigan, eshitgan maʼlumotlarga tayanib, koʻz oldilariga keltirib, oʻz fikr va mulohazalarini bildiradilar. Texnik koʻrgazmali materiallar deyilganda, taʼlim vositalarini tushunish mumkin. Chunki pedagogikada taʼlim vositalari koʻrgazmali material sifatida qaraladi. Bugungi kunda, uzluksiz taʼlim tizimini texnika vositalarisiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Taʼlim vositalari deb, oʻqitilishi va oʻrganilishi lozim boʻlgan har qanday bilimlarni yetkazuvchi va axborot tashuvchi vositalarga aytiladi. Taʼlim vositalari uch turga boʻlinib oʻrganiladi: bosma, texnik va aniq oʻquv vositalari. Bosma yoki chop etilgan oʻquv materiallariga chop etilgan barcha oʻquv va koʻrgazmali materiallar kiradi. Bosma materiallar oʻz navbatida ikki turga boʻlinib oʻrganiladi, bular: matnli va tasvirli bosma materiallar. Masalan, oʻquv yoki ishchi dasturlar, darsliklar, oʻquv va uslubiy qoʻllanmalar, tarqatmali materiallar, ishchi varaqalari, nazorat yoki topshiriq varaqalari, oʻquvuslubiy majmualar, maʼruza matnlari va boshqalar matnli vositalarga misol boʻladi. Ular maʼlumotlar olish va maʼlumotlarni qayta ishlash uchun xizmat qiladi. Tasvirli koʻrgazmali materiallarga slaydlar, diagrammalar, jadvallar, fotosuratlar, chizma-sxemalar, plakat kabilar misol boʻladi. Ulardan umumiy tasavvurni vujudga keltirish uchun foydalaniladi. asviriy ko’rgazmali qurollarga, pedagogik rasmlar fotografiya, geometrik gipsli shakllar va boshqa suniy usul bilan tayyorlangan tasviriy vositalar kiradi. Sanab o’tilgan ko’rgazmali qurollar quyidagicha guruxlanadi;1. Mexnat va turmush buyumlari ular geometrik shakllar, sabzovotlar, mevalar, qushlar, hayvonlar, gullar va o’simliklar, amaliy san’at buyumlari.2. Buyumlarning tuzilishi, perspektiva qonunlari, yorug’-soya, rangshunoslik, dikorativ stilizatsiyaga doir geometrik shakldagi simdan yasalgan modellar va boshqa ko’rgazmalar.3. Rasmlar va tablitsalar unda rasm va naqsh chizishdagi ketma-ketlik, atrof-muhitning perspektiv ko’rinishlari amaliy san’at asarlarining tasvirlari.4. Rassomlar asarlarining reproduksiyalari, amaliy san’at asarlarining tasvirlari. Bunday ko’rgazmali qurollar yordamida yorug’-soya va rangshunoslik kompozitsiyalari qonunlari tushuntiriladi .5. Bolalarga naturani chizishda ketma-ketlikni, har-xil ekisponatlar bilan ishlash uslubini,buyumlarning qurilishini, tasvirlanayotgan predmetlar va obektlarning fazoviy holatini ko’rsatuvchi pedogogik rasimlar va boshqalar.6. Namoyish qilinadigan ko’rgazmali qurollar diapozitivlar, diafilimlar, slaydlar, kinofilimlar. Bular orqali o’quvchilar turli rasmlar, xalq amaliy san’at ustalari bilan tasviriy san’at asarlarini yaratish texnikasi va texnalogiya bilan tanishadilar.Ko’rgazmali qurollardan foydalanish masalalari o’qituvchining nutqi bilan ham bo’liqdir. Nutq va ko’rgazmalilikning uyg’unligi ikki jihatdan foydali bo’lishi ikki joyda ko’rinadi. Chunonchi, birinchidan, o’qituvchining nutqi ko’rgazmalilikga ko’maklashsa, ikkinchidan ko’rgazmalilik o’qituvchi nutqiga ko’maklashadi.Tasviriy san’atni o’qitiishda, ayniqsa narsaning o’ziga qarab rasm ishlash va san’atshunoslik asoslari darslarida ikkinchi yo’l kuproq bo’lib shu yo’l qo’llaniladi.Agar ko’rgazmalilikning birinchi yo’li bilim, qonun tushunchalarni uzlashtirishga yordam bersa, ikkinchi yo’li pedagogga bu qonun-qoydalarni, atrof muhitdagi hodisalarni isbotlashda o’qituvchiga ko’maklashadi o’qtuvchining so’zi sinfda zaruriy muhit hosil qilishda o’qtuvchilarning ijodiy foaliyatini oshirishda aloxida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun o’qtuvchining nutqi ravon tushinarli va ma’noli bo’lishi lozim. Quyida koʻrgazmali materiallar xususida ayrim fikr-mulohazalar bildirilgan. Koʻrgazmali materiallar yordamida bir vaqtning oʻzida muhokama qilinayotgan savol, axborotni ham eshitish, ham koʻrish orqali qabul qilish, shubhasiz, taʼlim oluvchilarning puxta bilim olishlariga yordam beradi. Bizga maʼlumki, koʻrgazmali materiallarning xilma-xil shakllari mavjud. Taraqqiyotning oʻzi bir tomondan fanni chuqur oʻzlashtirishni zarur qilib qoʻysa, ikkinchi tomondan turli-tuman yangi metodlar, koʻrgazmalilikni oshirish, texnika vositalaridan samarali foydalanish, ularni qoʻllashni takomillashtirish orqali bilim olishni osonlashtirish, qiziqarli jarayonga aylantirishga yordam beradi. Koʻrgazmalilik, odatda, xayolan koʻz oʻngiga keltirish bilan yoki namoyish qilish bilan taʼminlanadi. Koʻrgazmali materiallar: nomoddiy, texnik va moddiy turlarga boʻlinadi. Nomoddiy koʻrgazmali materiallar deyilganda, dars jarayonida soʻz bilan oʻqituvchi tomonidan maʼlumotlarni yodga tushirish, taʼlim oluvchilarning xayolida gavdalantirish mumkin boʻlgan ichki, xayoliy tushunchalar, yaʼni adabiyot, sanʼat asarlari, badiiy film, badiiy asar qahramonlari, hayotda yuz beradigan turli voqea, hodisa va turli vaziyatlarni tasavvur qilish orqali hosil qilish tushuniladi. Darsni boshlaganda oʻqituvchi oʻtilgan mavzuni taʼlim oluvchilarning yodiga tushiradi. Oʻqituvchi yangi mavzuni boshlar ekan, taʼlim oluvchilar diqqatini unga jalb qilish, fikrini yoʻnaltirish uchun adabiyot, sanʼat asarlari yoki hayotda yuz bergan voqeani gapirib berishi mumkin. Bu yangi mavzuni oʻrganishga taʼlim oluvchilar ruhi va kayfiyatini tayyorlaydi. Masalan, «Pedagogika» fanidan «Taʼlim nazariyasi» mavzusini boshlashdan avval auditoriyaga quyidagicha murojaat qilish mumkin: «Taʼlim nazariyasi», «taʼlim jarayoni» yoki «taʼlim tizimi» deyilganda nimani tushunish mumkin? Ushbu savollarga taʼlim oluvchilar oʻzlari oldindan bilgan, oʻqigan, eshitgan maʼlumotlarga tayanib, koʻz oldilariga keltirib, oʻz fikr va mulohazalarini bildiradilar. Texnik koʻrgazmali materiallar deyilganda, taʼlim vositalarini tushunish mumkin. Chunki pedagogikada taʼlim vositalari koʻrgazmali material sifatida qaraladi. Bugungi kunda, uzluksiz taʼlim tizimini texnika vositalarisiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Taʼlim vositalari deb, oʻqitilishi va oʻrganilishi lozim boʻlgan har qanday bilimlarni yetkazuvchi va axborot tashuvchi vositalarga aytiladi. Taʼlim vositalari uch turga boʻlinib oʻrganiladi: bosma, texnik va aniq oʻquv vositalari. Bosma yoki chop etilgan oʻquv materiallariga chop etilgan barcha oʻquv va koʻrgazmali materiallar kiradi. Bosma materiallar oʻz navbatida ikki turga boʻlinib oʻrganiladi, bular: matnli va tasvirli bosma materiallar. Masalan, oʻquv yoki ishchi dasturlar, darsliklar, oʻquv va uslubiy qoʻllanmalar, tarqatmali materiallar, ishchi varaqalari, nazorat yoki topshiriq varaqalari, oʻquvuslubiy majmualar, maʼruza matnlari va boshqalar matnli vositalarga misol boʻladi. Ular maʼlumotlar olish va maʼlumotlarni qayta ishlash uchun xizmat qiladi. Tasvirli koʻrgazmali materiallarga slaydlar, diagrammalar, jadvallar, fotosuratlar, chizma-sxemalar, plakat kabilar misol boʻladi. Ulardan umumiy tasavvurni vujudga keltirish uchun foydalaniladi. Texnika vositalarini ikki turga boʻlish mumkin: audiovizual, audiovirtual yoki yordamchi-jihozli. Tasviriy san’at inson zotini mehnatga, aql-idrokka, tafakkur qilishga, ijod qilishga, go‘zallikka intilishga o‘rgatib, unda chiroyli, go‘zal ma’naviy dunyosini yaratib keldi. Bugungi kunda tasviriy san’at odamlar va uning jamiyati uchun yuksak aql-idrok, chuqur bilim va tafakkur, go‘zal turmush va e’tiqod yaratishini hamma yaxshi biladi. Shuningdek, kuzatishlar va ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tasviriy san’at yoshlarga faqat ilm-tafakkur, go‘zal estetik ideallar beribgina qolmay, odam zotining eng muhim jihatlarini, ya’ni kuzatish, ko‘rish, idrok qilish va tafakkur-tasavvurlarini rivojlantiradigan bosh va asosiy vosita ekanligi isbotlanmoqda.
O‘quvchilar tasviriy san’at mashg‘ulotlarida narsalarni ko‘radilar, uning katta-kichikligini, shaklini, shaklidagi xunuk va chiroyli elementlarini aniqlaydilar, narsa shaklini idrok etib, rang va tusini o‘rganishadi. Narsa shaklini idrok etish bilan birga, uning tasvirini yaratish tahlilini qilib, ong faoliyati asosida naturani tasvirga aylantirib, daftar yuziga joylashtirish bo‘yicha hisob-kitob qilinadi. Shundan so‘ng natura tasviri daftar yuzasiga tushiriladi. Bu mashg‘ulotlar davomida diqqat, idrok, xotira, tasavvur, did, emotsiya rivojlanib, rasm chizish malakasi ortadi. Chunki bu mashg‘ulotlarda o‘quvchi naturani kuzatadi va ko‘radi, uni ong faoliyatida tahlil qiladi, rang-tuslarini buyumlar ichidan topib, uni qog‘ozga tushiradi.
Lekin bu jarayon shunchalik murakkabki, sog‘lom rivojlangan odam bolasigina uning uddasidan chiqa oladi. Qarangki, bu jarayonda bolaning fikri chalg‘isa, boshqa yoqqa ketsa, shakl chiqmaydi, rang topilmaydi. Shu boisdan hamma bola ham rasm chiza olmaydi. Qadimgi Rim ruhshunoslari tomonidan chiqarilgan hukm ham bir tomondan to ‘g‘ridir. Chunki yuqoridagi faoliyatni faqat sog‘lom, ya’ni fiziologik va psixologik jihatdan sog‘lom yetilgan bolagina amalga oshira oladi.
Tasviriy san’at mashg‘ulotlarida bolaning ko‘rish a’zolari takomillashib boradi. Chunki har bir mashg‘ulotda narsalarni e’tibor bilan kuzatishga va ularni idrok etishga o‘rgatib, o‘z diqqat- e’tiborini bir nuqtaga qaratish malakasi ham beriladi. Bu jarayon bolaning ixtiyoriy diqqati barqaror bo‘lishini ham ta’minlaydi. Shuningdek, tasviriy san’at mashg‘uloti o‘quvchilarni e ’tiborli, zehn bilan faoliyat ko‘rsatishga o‘rgatib, ularning barcha his-tuyg‘ularini jamlagan holda, o‘zida bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlami ishga soladi.
Butun vujudi, aql-idroki, tasawur-tafakkuri bilan faoliyat ko‘r- satishga olib keladi. Shu boisdan nemis pedagog rassomi P. Shmitning «Tasviriy san’at mashg‘uloti aql gimnastikasi» degan xulosasi mutlaq to‘g‘ridir. Xullas, tasviriy san’at darslari o‘quvchilaming har tomonlama rivojlanishi asosi bo‘lib qoladi, bunda uning o‘rni va roli benihoyat kattadir.
Tasviriy san’at o’quv predmetining maqsadi barkamol, komil insonni uning badiiy madaniyatini shakllantirishga qaratiladi. Tasviriy san’at o’quv predmeti har har bir inson uchun zarur bo’lgan badiiy madaniyatga doir elementar bilim va malakalar beradi. Chunki har bir o’quvchi kelajakda qaysi sohada ishlashidan qat’iy nazar u ishdan tashqari vaqtlarida dam olishi, hordiq chiqarishi, ish vaqtida sarflangan quvvatini tiklashi kerak boladi. Bunga u yuksak badiiy saviyada ishlangan san’at asarlari bilan muzey, ko’rgazmalar va boshqa joylarda tanishish, ularni idrok etish, ulardan zavqlanish orqali erishadi. O’quvchilar o’zlarining kelajak hayotlarida ma’lum miqdorda rasm ishlashlariga to’g’ri keladi. Maktabda tasviriy san’at mashg’ulotlarining vazifalari haqida to’xtalganda ularni shartli ravishda ikki qismga bolish mumkin.
1.Tasviriy san’at darslarining o’ziga xos,maxsus vazifalari hisoblanib ular: borliqdagi va san’atdagi go’zalliklarni ko’ra bilish, idrok etish, tushinish va qadrlashga o’rgatish; estetik va badiiy didni o’stirish; bolalar badiiy fikr doirasini kengaytirish; badiiy ijodiy qobiliyat va fantaziyani rivojlantirish; tasviriy san’atning nazariy asoslari (yorug’, soya, rangshunoslik, perspektiva, kompazitsiya) bilan tanishtirish; rasm ishlash, haykal yasash, badiiy qurishyasash yuzasidan elementlar, malakalar hosil qilish; kuzatuvchanlik, ko’rish xotirasi, chamalash qobiliyati, fazoviy va obrazli tasavvurlarini, abstrakt va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish; tasviriy, amaliy me’morchilik san’at asarlarini tushungan holda o’qiy olishga o’rgatish; san’atga nisbatan qiziqish uyg’otish uni qadrlashga, sevishga o’rgatish.
2.Tasviriy san’at darslarining qo’shimcha vazifalari,ular; borliqni, hayotni bilishga ko’maklashish; milliy g’urur va milliy istiqlol mafkurasini amalga oshirish; bolalarga axloqiy (vatanparvarlik, baynalminnal); mehnat, jismoniy tarbiyani amalga oshirish; bolalarni turli kasb va hunarga yo’llash. Tasviriy san’at o’quv predmetining maqsadi va vazifalari haqida to’xtalganda yana shuni qayd qilish lozimki, u maktabda o’qitiladigan deyarli barcha o’quv predmetlari bilan bog’lanadi va ular yuzasidan materiallarni o’zlashtirishga samarali ta’sir korsatadi. Ayniqsa u o’qish, adabiyot, geografiya, tabiatshunoslik, biologiya, tarix, matematika, mehnat darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. Tasviriy san’at, hattoki, jismoniy tarbiya, kimyo, musiqa darslari uchun ham foydalidir. Shuni ham qayd qilish lozimki, tasviriy san’at estetik tarbiyani amalga oshirishga qaratilgan bo’lsada u axloqiy, mehnat, ekologik, jismoniy tarbiya darslari samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi. Maktabda tasviriy san’at estetik tarbiyani amalga oshirishga yonaltirilgan asosiy o’quv predmeti hisoblanib, u quyidagi yonalishlarda amalga oshiriladi: O’quvchilarning tabiat, sanat va hayotdagi go’zalliklarni idrok etishga o’rgatish: O’quvchilarning estetik didini tarbiyalash, go’zallikni baholay olish qobiliyati, haqiqiy go’zallikni xunuk voqea va narsalardan farqlay bilishga o’rgatish;
Shaxsning tasviriy-ijodiy faoliyatida o’zini ko’rsata bilishga, hatti-harakatini qo’llab-quvvatlash va hayotga go’zallik kiritish malakalarini o’stirish: Bolalarning badiiy fikr doirasini kengaytirish va boshqalar. Tasviriy sanat o’quv predmetining muhim vazifalaridan biri u bolalarda kuzatuvchanlikni o’stirish, borliqni ko’ra bilish, qolaversa shu orqali xotirani rivojlantirish hisoblanadi. Ma’lumki, odamzod tevarak-atrofdan olayotgan axborotlarning deyarli 90% dan ortig’ini ko’z orqali oladi, qolgan 10% ni quloq, burun, og’iz v.b. a’zolar orqali o’zlashtiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, kishilar faoliyatida ko’z va xotirani rivojlantirish nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Bu sifatlar bolalar tomonidan borliqni idrok etish mashg’ulotlarida, shuningdek, naturadan tasvirlash, san’atshunoslik asoslari mashg’ulotlarida alohida ahamiyatlidir. Bunday darslarda o’quvchilar narsalar va hodisalarning tuzilishi, shakli , rangi, o’lchovlari, fazoviy joylashishi, harakat go’zalligini kuzatadilar hamda ularni o’z xotiralarida saqlab qolishga harakat qiladilar. Kuzatuvchanlikni mohiyati shundaki, bunda bolalar narsa va hodisalar haqida keng va chuqur tasavvurga ega bo’ladilar. Masalan, kuzatuvchanligi rivojlanmagan kishilar gulni kuzatar ekanlar, unga nisbatan yuzaki yondoshadilar,ya’ni gul bandi, guli, yaproqlari, gul rangiga o’z e’tiborlarini qaratadilar. Kuzatuvchanligi rivojlangan kishilar esa gullarning gul bandi, guli, yap-roqlari va boshqalarning o’lchovlari, o’lchov nisbatlari, har bir qismning rangi, yaproq va gulbarglarning joylashuvini bir ko’rishdayoq eslab qoladilar. Bolalarning kuzatuvchanligi va sinchkovligi, o’z o’rnida narsalar haqidagi ma’lumotlarni xotirada yaxshi saqlanib qolishga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham xotirani ayniqsa, ko’z xotirasini rivojlantirishda tasviriy san’at o’quv predmetining qanchalik ahamiyatli ekanligi oydinlashadi. Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va me’morchilik san’atlari asarlarini o’qishga o’rgatishdir. Tasviriy san’at asarlari ertak, hikoya, doston, roman kabi ma’lum bir mazmunni aks ettiradi. Biroq uni kitob o’qigandek oqib bo’lmaydi. Tasviriy san’at asarlarini o’ziga xos tili bor. Ularni bilgan kishilargina o’qiy oladilar.
Xususan rassomlar, chiziqlar, ranglar, o’lchovlar, kompazitsiya, proportsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodalilik vositalari yordamida asar mazmunini ochib beradilar. Tasviriy san’at o’quv predmeti yoshlarning estetik tarbiyasida ahamiyatli bolibgina qolmay balki, axloqiy tarbiyada ham salmoqli o’rinni egallaydi. Ayniqsa, tasviriy san’at darslari yoshlarda milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, vatanparvarlik va baynalbinnal tarbiyada, do’stlik va o’zaro yordam g’oyalarini tashkil toptirishda katta kuchga ega.
Maktab tasviriy san’at dasturiga nazar solar ekanmiz unda Vatanimizning buyuk o’tmishi, vatandoshlarimizning mustaqillik uchun olib borgan kurashlari, O’zbekistonning nafosatga to’la tabiati, xalqlar do’stligi g’oyalarini ifoda etuvchi tasviriy san’at asarlari bilan tolib toshganligining shohidi bo’lamiz. Masalan ona tuproq uchun kurash olib borgan, Amir Temur, Jaloliddin Man- guberdi, Spitamen, Muqnna kabi buyuk vatandoshlarimiz hayoti va obrazlarini, O’zbekistonning rango-rang go’zal manzaralarini, o’zbek xalqining Respublikamizda yashayotgan boshqa millat vakillari bilan tinch-totuv mehnat qilayotganligini tasvirlovchi tasviriy san’at asarlari mavjud. Ularni o’rganish jarayonida bolalar san`atning qonun va qoidalari bilan tanishadilar, yuqorida qayd qilingan mazmunda rasmlar ishlaydilar. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, inson uchun zarur bilimlar miqyosi tobora kеngayib borayotgan hozirgi sharoitda muayyan faktlar yig’indisini o’zlashtirish bilan chеklanib bo’lmaydi. Shuning uchun o’quvchilarga oz bilimlarini mustaqil ravishda toldirib va boyitib borishni, ozining diqqat-e'tiborini ilmiy va siyosiy axborotlarning eng muhimlariga qaratishni o’rgatish kеrak. Bu vazifa o’quvchilarning tasviriy san’at darslar ini ta'lim-tarbiya jarayoni bilan uzviy bog`liq holda kеngaytirish va rivojlantirishni taqozo etadi.
Ma’lumki, maktabda o‘qitiladigan tas’viriy san’at o‘quv pred meti o‘zining maqsad-vazifasi — mazmun-mohiyatiga ko‘ra:
1. Borliqni idrok etish (1—4-sinflarda);
2. Badiiy qurish-yasash (1—4-sinflarda);
3. Narsani o‘ziga qarab tasvirlash;
4. Kompozitsion faoliyat;
Tasviriy san’atning bu mashg‘ulot turlari o‘ziga xos pedagogik texnologiyaga, didaktik prinsiplarga va metodik uslublarga egadir. Shuningdek, bu mashg‘ulotlarning barchasi yagona maqsad bo‘yicha faoliyat yuritadi. Bu maqsadga erishishda ulaming har biri alohida- alohida vazifalami bajarib, darsda barcha o‘quv-tarbiya vositalaridan foydalangan holda oldindan belgilangan maqsadga erishishni kafolatlaydigan pedagogik jarayonning loyihasi bo‘lmish pedagogik texnologiyadan foydalaniladi.
Maktablarimiz dunyoviy ta’limga asoslangan bo‘lib, har bir fanning oson, qisqa, asosli o‘qitilishining pedagogik sharoitini yarata oladigan didaktik prinsiplarga amal qiladi. Bu prinsiplar: ilmiylik, izchillik, tarbiyaviylik, sistemalilik, ketma-ketlik, onglik-faollik, ko‘rgazmalilik, ijodkorlik, nazariyot bilan amaliyotning uzviyligi va yangi o‘quv materiallari, o‘quv fanlarini bir-biriga bog‘liq holda o‘qitishdan iborat bo‘ladi.
Maktabning tasviriy san’at o‘qituvchisi didaktik prinsiplarga amal qilishi zarur. Chunki maktabda tasviriy san’atni didaktik prinsiplar asosida o‘qitish har bir dars, mashg‘ulot samaradorligini oshiradi va belgilangan maqsadga erishishni kafolatlaydi.
Maktabda o‘qitiladigan tasviriy san’atdan grafik bilim-malaka berish o‘quv predmetining asosiy va bosh maqsadi-vazifasi bo‘lib, uning Davlat ta ’lim standart va o‘quv dasturi talabida bo‘lishi, berilayotgan bilim-malakalaming o‘quvchi ongiga qay darajada yetkazilishiga bog‘liq.
Maktabda tasviriy san’atni o‘qitish texnologiyasi va didaktik jarayonlari ancha murakkab bo‘lib, bu darsdagi o‘qitish metodlarining turlanishiga sabab bo‘ladi. Maktabdagi tasviriy san’at ta’limida pedagogikaning «Og‘zaki bayon etish», «Ko‘rgazmali o‘qitish», «Amaliy ishlar» metodi va ularning zaruriy uslublaridan foydalaniladi. Bu usullar:
«Og‘zaki bayon etish» metodida «Hikoya», «Ma’ruza», «Suhbat», «Savol-javob» kabilardan iborat bo‘ladi.
«Ko‘rgazmali o‘qitish» metodida «Ko‘rsatish», «Namoyish etish», «Ekskursiya» (sayohat, poxodlar) mazmunidagi uslub- lardan foydalaniladi.
«Amaliy ishlar» metodida esa «Laboratoriya ishlari», «Rasm chizish mashqlari» «Haykaltaroshlik mashqlari», «Qurish-yasash mashqlari», «San’at asarlari tahlili» kabi mashq amaliyotlari mazmunida tashkil etiladi.
Umuman, maktabda tasviriy san’atni o‘qitish va berilayotgan bilim-malakalaming yuqori saviyada bo‘lishi uchun o‘qituvchi dars mazmunidan kelib chiqqan holda dars materialini tushuntirish, asoslash, ko‘rsatish, qaytarish kabi bayon etishning eng qulay, samarali metodini tanlaydi.
Tasviriy san’atni o‘qitishda g‘oyat murakkab jarayonlar sodir bo‘ladiki, bu davrda o‘qituvchi bir necha metod va uslublardan foydalanadi, bunday metodlardan biri «Aralash metod» deb ataladi. Tasviriy san’atning barcha darslarida «Aralash» metodidan ham foydalaniladi.
Maktabda tasviriy san’atni o‘qitish Aristotel davridan boshlanib, u Qadimgi Yunonistonda Sikion, Efes, Fivan maktablarida takomillashadi. O‘rta asrlarda tasviriy san’atni o‘qitishning tur- licha texnologiyasi, didaktika va metodikasi fan sifatida shakllana boradi. Lekin ularning barchasi stixiyali tarzda namoyon bo‘lib kelaveradi.
XVII asrdan Yevropadagi dunyoviy maktablaming rivojlanishi bilan ko‘plab o‘quv fanlarini o‘qitish metodlari yaratila boshlandi. XVII—XX asrlarda Yevropa maktablari takomillashib, o‘quv fanlarini o‘qitish metodlari ham rivojlana boshlanadi. Jumladan, tasviriy san’atni o‘qitish metodlari ham yaratila boshlandi.
Maktabda tasviriy san’atning o‘qitilishi va uning metodikasi yaratilishida Y.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, I.G.Pestalotssi, P.Shmit, aka-uka Dyupyui, Ashbe, Chistyakov, Karadovskiy, Dyurer, Sapojnikov, Kulman, Baumgrat, Bakushinskiy kabi pedagoglar o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shishgan.
XVII—XX asrlarda A. Sapojnikov, T. Smirnov, A. Solovyov, Z. Alekseyev, M. Popov, P. Chistyakov, A. Smirnov, Z. Kan- daxchan, A. Karlson, Z. Rojkova, N. Rostovsev, V.Kuzin, Z. Shoroxov kabi rus pedagog rassomlari maktabda tasviriy san’atni o‘qitish metodikasini rivojlantirish yo‘lida katta xizmat qilishgan.
O ‘zbekistonda tasviriy san’atni o‘qitish metodikasi asosan o‘tgan asrning 70-yillaridan boshlab rivojlana boshladi. Bu o‘rinda R. Hasanov tashabbusi bilan O‘zbekiston PFITIda estetika sektori tashkil etilishi ijobiy natija berdi. Bu yerda maktablarda tasviriy san’atni o‘qitish metodikasi bo‘yicha katta ilmiy izlanishlar olib borildi. Natijada M. Nabiyev, B. Azimova, Q. Qosimov, X. Ergashev kabi metodist olimlar yetishib, ular tasviriy san’atni o‘qitish metodlarining turli tomonlarini takomillashtirishga o‘z hissalarini qo‘shib kelishdi.
O‘tgan yillarda 1—4-sinflar uchun «Tasviriy san’at» darsligi yaratildi. Tasviriy san’atni o‘qitish metodi va didaktikasiga oid qator metodik qo'llanmalar chop etildi. Mustaqillik yillarida maktabda tasviriy san’atni o'qitishga alohida e’tibor berildi. Bu fan bo‘yicha Davlat ta ’lim standart, uni o‘qitish konsepsiyasi va dasturlari mukammal ishlab chiqildi. Yangi dasturlar asosida darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar yaratildi.
Shuningdek, bu o‘quv predmetining zamonaviy pedagogik texnologiyalari, didaktik prinsiplari va eng samarali metodlari yaratila boshlandi. Mazkur malakaviy ishi ham maktab tasviriy san’atini bugungi talablar asosida o‘qitishning pedagogik texnologiyasi, didaktikasi va metodikasi bo‘yicha yozildi.
|
| |
