17
Komponentni boyitishning oxirgi mahsulotlariga ajralishi yig’indisi uni 100%
deb qabul qilingan dastlabki mahsulot ajralishiga teng.
%
100
100
100
100
Q
T
C
Q
T
Q
C
ch
b
Q
T
ва
Q
C
larning yuqorida
topilgan qiymatlarini
ch
b
,
ga qo‘yib ajralishni
hisoblash uchun formulani olamiz.
b
b
Q
C
100
100
ch
ch
Q
T
100
100
Texnologik ko‘rsatgichlar boyitish fabrikalaridagi boyitish jarayonlarini
baxolash uchun xizmat qiladi.
1-misol. Misli rudalarni boyituvchi fabrikaning ishlab chiqarish
unumdorligi 420 t/soat. Misning miqdori: dastlabki rudada α = 1,2 %
boyitma
=22 %, chiqindida
v=0,1 %. Boyitmaning va chiqindining, chiqishi,
misni
boyitma va chiqindiga ajralishi va boyitish darajasini aniqlang.
%
02
,
5
0502
,
0
9
,
21
1
,
1
1
,
0
22
1
,
0
2
,
1
100
v
v
b
%
98
,
94
02
,
5
100
ch
соат
т
Q
C
b
/
08
,
21
100
02
,
5
420
100
соат
т
Q
Т
ch
/
92
,
398
100
98
,
94
420
100
2-misol. Qo‘rg’oshinli ruda tarkibidagi Qo‘rg’oshinning miqdori α = 2%,
boyitma tarkibidagi qo‘rg’oshin miqdori 55%, qo‘rg’oshinning boyitmaga ajralishi
- 85%.Boyitma va chiqindining chiqishini va chiqindi tarkibidagi qo‘rg’oshinning
miqdori
V ni aniqlang.
б
b
b
b
18
%
09
,
3
55
2
85
b
b
%
91
,
96
09
,
3
100
ch
%
15
85
800
ch
V
ch
ch
V
ch
ch
ch
%
31
,
0
91
,
96
2
15
2
V
ch
1.4. Rudalar, minerallar va konlar haqida tushuncha
Respublikamiz xalq ho‘jaligida mineral hom-ashyolarning turli ko‘rinishlari
katta miqdorda qo‘llaniladi. Hozirgi paytda sanoat va qishloq ho‘jalik mahsulotlari
ishlab chiqarish uchun mineral hom-ashyoning 200 dan ortiq turi ishlatilmoqda.
Mavjud texnik-iqtisodiy sharoitda xalq ho‘jaligida etarli samara
bilan
ishlatilishi mumkin bo‘lgan tabiiy mineral moddalar foydali qazilmalar deyiladi.
Ular tabiiy holda va tegishli ravishda qayta ishlangan holda ishlatilishi mumkin.
Sifat va miqdor jihatidan xalq ho‘jaligida ishlatishga yaroqli er qa’ridagi
mineral moddalarning to‘plangan joyi foydali qazilma konlari deyiladi.
Mavjud texnik sharoitda qazib olinishi maqsadga muvofiq konlar sanoat
konlari deyiladi. Foydali qazilmani qazib olish va boyitish texnikasi o‘sishi bilan
sanoat konlari hisoblanmagan konlar ham sanoat konlari kategoriyasiga o‘tishi
mumkin.
Muhim ahamiyatga ega foydali qazilmalar sanoat tarmog’ida ishlatilishiga
qarab 3 ta asosiy guruhga bo‘linadi: rudali, noruda va yonilg’i.
Metal yoki uning birikmalarini ajratib olish texnologik jihatdan mumkin va
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq minerallar agregati ruda deyiladi. Masalan,
temir, marganets, rux, molibden, volfram va h.k. rudalari.
Mineral hom-ashyoning sifatiga qarab rudalar boy (yuqori navli), oddiy
(o‘rtacha sifatli) va kambag’al (past navli) rudalarga bo‘linadi.
19
Tabiiy kimyoviy reaktsiyalar asosida hosil bo‘lgan tabiiy kimyoviy birikmalar
minerallar deyiladi. Minerallar kimyoviy tarkibiga qarab sinflarga bo‘linadi,
ularning asosiylariga quyidagilar kiradi: tug’ma (sof)
elementlar, sulfidlar
(metallarning oltingugurt bilan birikmasi), oksidlar (metallar va ba’zi
elementlarning kislorod bilan birikmalari), silikatlar (metallarning kremniy va
kislorod bilan birikmalari) va alyumosilikatlar (alyuminiy saqlovchi silikatlar).
Rudadan xalq ho‘jaligida ishlatish maqsadida ajratib olinadigan minerallar
qimmatbaho yoki foydali minerallar deyiladi. Sanoat qimmatiga ega bo‘lmagan
minerallar puch tog’ jinslari deyiladi.
Minerallarning bunday bo‘linishi shartlidir, chunki bitta mineralning o‘zi
ayrim
sharoitda qimmatbaho, boshqa sharoitda esa puch tog’ jinsi bo‘lishi
mumkin. Masalan, kvarts oltinli rudalarda puch tog’ jinsi, keramika sanoati uchun
esa qimmatbaho komponent hisoblanadi. Mahsulotni kompleks ravishda
ishlatilishining ortishi puch tog’ jinslari minerallarining sonini kamayishiga olib
keladi.
Foydali qazilma konlari tub va sochma konlarga bo‘linadi.Tub konlarda ruda
o‘zining dastlabki hosil bo‘lgan joyida tog’ jinslarining umumiy massivida yotadi.
Sochma konlar esa tub konlarning suv,
havo kislorodi, harorat va boshqa tabiiy
omillar ta’sirida emirilishi natijasida hosil bo‘ladi. Foydali qazilma qumlari tabiiy
omillar ta’sirida tub konlar joylashgan joydan ancha masofaga ko‘chishi mumkin.
Moddiy tarkibiga ko‘ra rudalar qora, rangli, kamyob, nodir va radioaktiv
metallar rudalariga bo‘linadi. Rudalar,
shuningdek, faqat bitta metal saqlovchi
monometal va bir nechta metal saqlovchi murakkab polimetal rudalarga bo‘linadi.
Polimetal rudalar monometal rudalarga nisbatan ko‘proq uchraydi va ularning
tarkibidagi metallar ko‘pincha sanoat ahamiyatiga ega bo‘ladi. Polimetal rudalarga
misol tariqasida mis va ruxli, rux va qo‘rg’oshinli, molibden va volframli rudalarni
keltirish mumkin.
Fizik xossalariga ko‘ra rudalar quyidagicha bo‘linadi: zichlik bo‘yicha:
og’ir - zichligi 3500 kg/m
3
dan yuqori, o‘rtacha-zichligi 2500-3500 kg/m
3
, engil-
zichligi 2500 kg/m
3
dan kichik; namligi bo‘yicha: o‘ta nam, nam va quruq.
20
Fizik xossalari va kimyoviy tarkibiga ko‘ra rudalar oson va
qiyin boyitiluvchi
rudalarga bo‘linadi.
Sanoat tomonidan rudali hom-ashyoga qo‘yiladigan talablar GOST va texnik
sharoitlar tarzida beriladi. Unga ko‘ra mineral hom-ashyo qimmatbaho komponent,
zararli qo‘shimcha va ruda agregatining hususiyatiga qarab navlarga ajratiladi.
Namlikning miqdori va granulometrik tarkibga ham cheklanishlar bor.
Ruda tarkibidagi har qaysi mineral ma’lum bir kimyoviy tarkibga va o‘ziga
xos tuzilishga ega. Bu minerallarning rang, zichlik, elektr o‘tkazuvchanlik,
magnitlanish qobiliyati va x.k. kabi doimiy va induvidual fizik xossalarini
ta’minlaydi.
