|
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazimiyning didaktik g'oyalari.Abu Rayhon Beruniyning pedagogik qarashlari
|
| bet | 3/9 | | Sana | 04.06.2023 | | Hajmi | 8.78 Mb. | | #69667 |
Bog'liq (invalid) Презентация1, barchin ijtimoiy , 5-Amaliy mashg’ulot, 6-Amaliy Mashg\'ulot, 1 самостоятельный., Умида Мой город., Mavjuda essey 1, Boronova ijt mus tal 2, Faxriddin akt1, 1Elementar piramida, Sevara yvt, 2- mavzu. Sinf rahbarining o‘quv faoliyati samaradorligini oshir (1), 2- mavzu. Sinf rahbarining o‘quv faoliyati samaradorligini oshir, muqaddas1, Maftuna Fiziologiya1 3.Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazimiyning didaktik g'oyalari.Abu Rayhon Beruniyning pedagogik qarashlari.
1. "Oʻzbek pedagogikasi antologiyasi"ning 62-77betlarini o'qib konspektyozish
2."O'zbek pedagogikasi antologiyasi"ning 118-132- betlarini o'qib, konspekt yozish.
4.Ahmad Yassaviyning pedagogik g'oyalari.Umar Hayyomning ta'lim -tarbiyaga oid fikrlari.
"Ahmad Yassaviyning pedagogik g'oyalari.Umar Xayyomning ta'lim- tarbiyaga oid fikrlari" mavzusini konspektlashtirish.
Ahmad Yassaviy ta’lim-tarbiya to’g’risida.Ahmad Yassaviy 1041 yilda Saryom (Sayram) qishlog’ida SHayx Ibrohim xonadonida tug’iladi. Yetti yoshida otasidan, so’ng onasidan yetim qoladi. U Arslonbob nomli inson qo’lida hamda aksariyat tolibi ilmlar kabi Buxoroda tarbiya va tahsil oladi. U yerda mashhur Yusuf Hamadoniydan suluk odoblarini o’rganib, so’ng Turkistonga qaytadi va o’z tariqatiga asos soladi. U so’fiylik g’oyalari, shuningdek, o’z tariqati asoslarini targ’ib etishda she’rlaridan foydalanadi. Islom dini aqidalari va o’z asoslagan g’oyalarni she’riy tarzda bayon etish asosida keng omma orasiga kirib boradi. Yassaviy hikmatlarining axloqiy, falsafiy, ilohiy asoslari to’g’ridan-to’g’ri “Qur’on” g’oyalari va payg’ambar Muhammad Alayhis-salom hadislari negizida shakllanadi.
Ahmad Yassaviy hikmatlarida payg’ambar Muhammad Alayhis-salom ta’limotida ulug’langan ma’naviy-axloqiy xislatlar - muruvvat, saxovat, qanoat va rostgo’ylik targ’ib qilinadi, bildirilayotgan fikrlar kishilarni faqat Allohga tobe bo’lishga undaydi. Uning hikmatlarida pand-nasihat asosiy o’rin tutadi. Ularning barchasida so’fiylik tariqatining amollari - haqiqatni bilish. Haqni sevish, nafsu dunyodan chekinishga da’vat etuvchi g’oyalar o’z aksini topgandir. Inson ruhi va ongini har qanday illat, qabohatdan ozod etish kerak, ana shundagina insonda axloqida ko’zga tashlanuvchi ayrim nuqsonlar yuzaga kelmaydi, degan fikrlar komil insonni shakllantirishning asosiy yo’llaridan biri sifatida e’tirof etiladi.
Ahmad Yassaviy hikmatlarida payg’ambar Muhammad Alayhis-salom ta’limotida ulug’langan ma’naviy-axloqiy xislatlar - muruvvat, saxovat, qanoat va rostgo’ylik targ’ib qilinadi, bildirilayotgan fikrlar kishilarni faqat Allohga tobe bo’lishga undaydi. Uning hikmatlarida pand-nasihat asosiy o’rin tutadi. Ularning barchasida so’fiylik tariqatining amollari - haqiqatni bilish. Haqni sevish, nafsu dunyodan chekinishga da’vat etuvchi g’oyalar o’z aksini topgandir. Inson ruhi va ongini har qanday illat, qabohatdan ozod etish kerak, ana shundagina insonda axloqida ko’zga tashlanuvchi ayrim nuqsonlar yuzaga kelmaydi, degan fikrlar komil insonni shakllantirishning asosiy yo’llaridan biri sifatida e’tirof etiladi.
Zero, tasavvuf-nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs - ochko’zlik, o’g’rilik, jaholat, xudbinlikni keltirib chiqaradi. SHuning uchun qanoat Ahmad Yassaviyning hayotiy shiori sanaladi. Oziga qanoat qilish, shukronalik, halol luqma yeyish orqali inson Haq bilan “ko’risha” oladi, nafsga mute bo’lganlar esa xudbinlikdan qaytmaydi, nafs balosiga uchraydi. Xususan:
Zero, tasavvuf-nafs lazzatlaridan voz kechishdir. Nafs - ochko’zlik, o’g’rilik, jaholat, xudbinlikni keltirib chiqaradi. SHuning uchun qanoat Ahmad Yassaviyning hayotiy shiori sanaladi. Oziga qanoat qilish, shukronalik, halol luqma yeyish orqali inson Haq bilan “ko’risha” oladi, nafsga mute bo’lganlar esa xudbinlikdan qaytmaydi, nafs balosiga uchraydi. Xususan:
Nafsdan kechib, qanoatni pesha qilg’on,
Har kim topsa, rozi bo’lib, bo’yi sung’on
Yaxshilarga xizmat qilib duo olg’on,
Andoq oshiq mahshar kuni armoni yo’q.
Jondin kechmay hu-hu degan bari yolg’on,
Jondin kechmay hu-hu degan bari yolg’on,
Bu gumrohdin so’rmang savol, yo’lda qolgan,
Haqni topgan o’zi pinhon, so’zi pinhon
Ul sababdan oltmish uchda kirdim yerga.
Banda bo’lsang mehnat tortg’il g’ofil odam,
Oqil ersang g’animatdur senga shul dam
Omonatdir aziz joning yurma beg’am,
Eshitib o’qib yerga kirdi qul Xoja Ahmad.
Ahmad Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy qashshoqlik, yovuzlik, takabburlik, nodon insonning eng tuban shaxs ekanligi, nodonlik, razolat hukm surgan joyda, ma’rifat bo’lmagan o’lkada mamlakatning inqirozga yuz tutishini alohida qayd etib o’tadi.
Ahmad Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy qashshoqlik, yovuzlik, takabburlik, nodon insonning eng tuban shaxs ekanligi, nodonlik, razolat hukm surgan joyda, ma’rifat bo’lmagan o’lkada mamlakatning inqirozga yuz tutishini alohida qayd etib o’tadi.
Ahmad Yassaviy hikmatlarida Haqqa yetish yo’lini targ’ib qilar ekan, insonni jaholat botqog’idan xalos qilish lozimligiga urg’u beradi. U “SHariatda orif-biloh bo’lishni, tariqatda voqif-asror bo’lishni, haqiqatda komil–mukammal bo’lishni, ma’rifatda daryoi ummon bo’lishni talab qiladi”.
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglanadiki, Ahmad Yassaviy tomonidan ilgari surilgan g’oyalar insonni yomon illat, nafs balosidan voz kechishga undaydi. Yomon illatlar va nafs balosidan xalos bo’lish insonni ruhiy va jismoniy komillik sari yetaklaydi.
Aslini olganda, Mansur Xalloj ham, Imom G’azzoliy ham, Ahmad Yassaviy ham ruhiy kamolotga intilganlar. Zero, ular intilgan komillik - Haqqa yetishish,-unga muhabbat qo’yish, shu ishq dardi bilan yashash, tavba-tazarru, sabru qanoat, shijoat, to’g’rilik, rostgo’ylik, samimiyat, nafsni tiyish, undan g’olib kelish, har bir inson qalbini chirkin illatlardan xalos etuvchi faqru fano kabi xislatlarning majmuidan iboratdir. Ular inson kamolotining ta’minlanishi uchun turli yo’llarning samarali ekanligini asoslashga harakat qilganlar. SHu bilan birga, tadqiqotchilar Yassaviya ta’limoti g’oyalariga ko’ra zolim hukmdor, nopok din peshvolari, nodon va johil kishilarga nisbatan muxolifot mavjudligi ta’kidlanganligidan guvohlik beradilar.
Aslini olganda, Mansur Xalloj ham, Imom G’azzoliy ham, Ahmad Yassaviy ham ruhiy kamolotga intilganlar. Zero, ular intilgan komillik - Haqqa yetishish,-unga muhabbat qo’yish, shu ishq dardi bilan yashash, tavba-tazarru, sabru qanoat, shijoat, to’g’rilik, rostgo’ylik, samimiyat, nafsni tiyish, undan g’olib kelish, har bir inson qalbini chirkin illatlardan xalos etuvchi faqru fano kabi xislatlarning majmuidan iboratdir. Ular inson kamolotining ta’minlanishi uchun turli yo’llarning samarali ekanligini asoslashga harakat qilganlar. SHu bilan birga, tadqiqotchilar Yassaviya ta’limoti g’oyalariga ko’ra zolim hukmdor, nopok din peshvolari, nodon va johil kishilarga nisbatan muxolifot mavjudligi ta’kidlanganligidan guvohlik beradilar.
XIV asrning boshlariga kelib, Movarounnahrda so’fiylikning yana bir oqimi Naqshbandiya tariqati shakllandi.Naqshbandiya ta’limoti o’zining hayotiy g’oyalari bilan boshqa tariqatlardan tubdan ajralib turadi. Naqshbandiya tariqatining “ildizi” uzoq davrlar, ya’ni, SHarq Uyg’onish davriga borib taqaladi. Markaziy Osiyoda ikki buyuk olim- Abulqosim Ali al-Xoroqoniy (1034 yilda 80 yoshida vafot etgan) hamda Abu Ali al-Farmadiy (1084 yilda vafot etgan)larning so’fiylik ta’limoti rivojida katta hissalari bor ekanligini ta’kidlaydi. Tasavvuf olamining mashhur faylasuflari Ahmad al-G’azzoliy va Yusuf Hamadoniylar (1049-1140 yillar) Abu Ali al-Farmadiyning shogirdlari sanaladilar.
Naqshbandiya ta’limoti o’zining hayotiy g’oyalari bilan boshqa tariqatlardan tubdan ajralib turadi. Naqshbandiya tariqatining “ildizi” uzoq davrlar, ya’ni, SHarq Uyg’onish davriga borib taqaladi. Markaziy Osiyoda ikki buyuk olim- Abulqosim Ali al-Xoroqoniy (1034 yilda 80 yoshida vafot etgan) hamda Abu Ali al-Farmadiy (1084 yilda vafot etgan)larning so’fiylik ta’limoti rivojida katta hissalari bor ekanligini ta’kidlaydi. Tasavvuf olamining mashhur faylasuflari Ahmad al-G’azzoliy va Yusuf Hamadoniylar (1049-1140 yillar) Abu Ali al-Farmadiyning shogirdlari sanaladilar.
Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy (Barkiy), Xoja Ahmad Yassaviy va Xoja Abdulholiq G’ijduvoniy tasavvuf ilmi bo’yicha Yusuf Hamadoniy qo’lida chuqur ta’lim olgan to’rt mashhur shayxlar sanaladilar.
Umar Xayyom 1048-yil 18-mayda oʻsha paytda Saljuqiylar sultonligi tarkibida boʻlgan, hozir Eronda joylashgan Nishopur shahrida tugʻilgan. Uni shaxsan tanigan tarixchi Abu-l-Hasan Beyxakiy tomonidan tuzilgan munajjimlar bashorati olimning aniq tug'ilgan sanasini aniqlashga yordam berdi. Va Xayyomning kelib chiqishi haqida uning to'liq ismi tufayli bilish mumkin edi. Ibn-Ibrohim otasining ismi Ibrohim ekanligini bildiradi, Xayyom esa chodir ustasi sifatida tarjima qilinadi. Shunday qilib, u hunarmandlar oilasidan chiqqan deb taxmin qilish mumkin.Ko'rinishidan, ota o'g'liga munosib ta'lim bera olgani uchun kambag'al emas edi. Xayyom boy kutubxona va turli xil maktablarga ega yirik madaniyat markazlaridan biri boʻlgan Nishopurda tahsil oldi. Otasi va onasi epidemiyadan vafot etgach, uyini va ustaxonasini sotib, Samarqandga ketadi.Xayyomning olim va shoir sifatidagi yo‘li Sharqda tan olingan ilmiy markaz bo‘lgan Samarqandda boshlangan. Uning matematika va astronomiya sohasidagi bilimi shaharning donishmandlarini shu qadar hayratda qoldirdiki, uni darrov ustoz qilib olishdi. Umarning, afsuski, saqlanib qolmagan ilk ilmiy asarining yozilishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Ayrim manbalarda u “Arifmetika masalalari” deb atalganligi aytiladi. To‘rt yildan so‘ng Xayyom Buxoroga ko‘chib o‘tadi va u yerda 10 yil kitob omborida ishladi. Uning hayotidagi bu davr eng samarali davrlardan biri edi.1097 yilda Umar Xayyomning saroy faoliyati tugadi. Malikshoh vafotidan keyin Isfaxon tez orada qirollik qarorgohi va asosiy ilmiy markaz mavqeini yoʻqotdi, poytaxt yana Xurosonga, Marv shahriga koʻchirildi. Xayyom Navro‘zni nishonlash tarixi, quyosh taqvimi va turli taqvim islohotlari haqida ochiq-oydin “xalqparvarlik”ga ega bo‘lgan “Navro‘znoma” kitobini yozish orqali yangi hukmdorlarni rasadxonani subsidiyalashga qiziqtirmoqchi bo‘ldi. U turli xil aql bovar qilmaydigan latifalar, g'ayriilmiy belgilar, axloqiy, afsona va uydirmalarga to'la. Afsuski, bu yordam bermadi - Isfaxon rasadxonasi yaroqsiz holga kelib, yopildi.
Umar Xayyom hayotining so'nggi davri va uning yoshligi haqida juda kam narsa ma'lum. Manbalarda aytilishicha, Umar Xayyom bir muddat Marvda yashagan. Bu yillarda uning buyuk matematik va astronom sifatidagi shon-shuhratiga murtadning g'alayonli shon-shuhrati qo'shildi. Shoirning erkin fikrlashi va hukmlarining shariat qonunlariga to‘g‘ri kelmasligidan islom g‘ayratlari norozi edilar. Xayyomning oliy ruhoniylar bilan munosabatlari keskin yomonlashdi va faylasuf uchun shunday xavfli tus oldiki, u oʻrta yillarida Makkaga (haj) uzoq va mashaqqatli sayohatni amalga oshirishga majbur boʻladi. Al-Kiftiy “Tarixi donishmandlar”da shunday yozadi: “Zamondoshlari uning e’tiqodini kamsitib, yashirgan sirlarini oshkor qilganlarida, qonidan qo‘rqib, tili va qalam jilovini yengil tutib, haj qildilar. Xudodan qo'rqish uchun emas, balki qo'rquv tufayli va nopoklarning sirlarini kashf etdilar. Bag‘dodga yetib kelgach, qadimiy ilm sohasidagi tarafdorlari uning oldiga shoshilishdi, lekin u ularning oldidagi eshikni ziyofatda o‘rtoq emas, tavba qiluvchining to‘sig‘i bilan to‘sdi. Va ertayu kech namozgohni ziyorat qilib, muqarrar ravishda oshkor bo‘ladigan sirlarini yashirib, hajdan o‘z shahriga qaytdi. Uning astronomiya va falsafada tengi yo'q edi, bu sohalarda uni maqolga olib kelishdi; Qaniydi, unga Allohga itoatsizlikdan saqlanish qobiliyati berilganida edi!”
|
| |
