153
Harflarning shaklini tushuntirishda dastlab doskaga yozib ko‘rsatish
juda muhimdir. Buning uchun o‘qituvchining o‘zi
yaxshi yoza oladigan
bo‘lishi kerak. Agar o‘qituvchi bir harfni bir safar boshqa shaklda, ikkinchi
safar yana bir shaklda yozib ko‘rsatsa, o‘quvchilar ikkilanib qoladilar va
xatoga yo‘l qo‘yadilar.
O‘quvchi to‘g’ri yoki noto‘g’ri yozilgan harflarni bir-biridan ajrata
olishi, ulardagi asosiy kamchiliklar nimadan iborat ekanligini ko‘rsata
olishi
lozim. Shuning uchun ham o‘quvchilarda harfning shaklini analitik ko‘rish
malakasini o‘stirish talab etiladi. Analitik ko‘rish malakasi faqat to‘g’ri va
noto‘g’ri yozilgan harflarni solishtirish orqali o‘stirib boriladi.
O‘qituvchi o‘rgatmoqchi bo‘lgan harfning shaklini va yozilish tartibini
doskada ko‘rsatib bergandan so‘ng o‘quvchilarga 2-3 qator mustaqil yozishga
ruxsat etishi mumkin. Bu vaqt ichida o‘qituvchi sinfni aylanib, o‘quvchilarning
yozuvini tekshirib chiqishi va xato yozayotgan o‘quvchilarning yozuvlaridan
bittasini namuna uchun tanlab olib, doskada o‘quvchi
qanday xato yozgan
bo‘lsa, o‘qituvchi ham shunday shaklda yozib ko‘rsatadi.
Agar o‘quvchilar o‘z o‘rtoqlarining yo‘l qo‘ygan xatosini ko‘rsalar,
shu ondayoq qo‘l ko‘tarib, uni tuzatishga harakat qiladilar. Agar o‘quvchi
harfni juda ham noto‘g’ri yozgan bo‘lsa, o‘quvchilar taajjublanadilar va unga
tanqidiy nazar bilan qaraydilar. Shunday tanqidiy munosabatning o‘zi ko‘p
xatolarning oldini olishga yordam beradi. Bunday noto‘g’ri yozilgan
harflarni doskada yozib ko‘rsatish orqali tahlil qilish maqsadga muvofiqdir,
chunki uni hamma o‘quvchilar kuzatib turadilar. Masalan, qoidaga mos
qilib yozilgan kichik «m» harfi bilan noto‘g’ri yozilgan kichik «m»
harfini
doskada quyidagicha yonma-yon ko‘rsatish mumkin.
Kichik «m» harfini yozishda yo‘l qo‘yilgan asosiy kamchilik nimadan
iborat ekanligini o‘qituvchi o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar javob
beradilar. (Uchinchi osti ilmoqli tayoqcha shaklidagi elementi ikkinchi kichik
tayoqcha shaklidagi elementdan kichik bo‘lib qolgan). Aslida esa ular
barobar bo‘lishi kerak edi.
154
Shundan so‘ng o‘qituvchi yana shunga o‘xshash
ikkinchi bir xatoga
yo‘l qo‘yib yozilgan kichik «m» harfini ko‘rsatishi mumkin:
O‘quvchilar darrov uning ham xatosini aytib beradilar. (Birinchi
boshlash elementi uzun bo‘lib ketgan.) Harflardagi kamchiliklar tahlil qilib
bo‘lingandan so‘ng doskadagi noto‘g’ri yozilgan harflarni o‘chirib tashlab,
to‘g’ri yozish qoidalari eslatib o‘tiladi va yuqoridagi kabi kamchiliklarga
yo‘l qo‘ymaslik uqtiriladi. Bunday to‘g’ri va noto‘g’ri yozilgan harflarni
taqqoslash orqali o‘quvchilar shunday xulosaga keladilar: to‘g’ri
yozilayotgan harflarning elementlari bir xil qiyalikda bo‘lishi hamda ular
orasidagi masofa bir xilda saqlanishini bilib oladilar.
Qoida bo‘yicha o‘quvchilar harflarni elementlarga
ajratib yozmasalar
ham, har bir harfning qanday elementlardan tuzilganini, yozayotganda peroni
qaysi tomonga qarakat qildirishni, qaerda burilish bo‘lishini, qaysi elementi
qanday qiyalikda yozilishini yaxshi bilishlari kerak. Bu esa o‘quvchilarga
harflarning shaklini yana ham chuqurroq o‘zlashtirib olishga katta yordam
beradi.
I sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab bo‘lib,
bir necha xil vazifani o‘z ichiga oladi: bolalar o‘qituvchining so‘zini
tinglaydilar, doskaga yozgan harf va so‘zlarni ko‘rib
boradilar, ayrim
tekstlarni ko‘chirib yozadilar, so‘z va bo‘g’inlarni tahlil qiladilar va hokazo.
Har bir yozuv mashg’ulotini boshlashdan oldin hamda butun dars
jarayonida ham o‘quvchilarga to‘g’ri o‘tirish qoidalarini eslatib turish
maqsadga muvofiqdir. Bu masalani oson hal etishning yana bir yo‘li
sinfga
to‘g’ri o‘tirish qoidalari ko‘rsatilgan plakatlarni osib qo‘yishdir.
O‘quvchilarda chiroyli, aniq va toza yozishga qiziqish va muhabbat
uyg’otish uchun birinchi navbatda o‘qituvchining o‘zi chiroyli yozishi
lozim.
I sinfda o‘qish darslarida o‘quvchilar tovush hamda bosma harflar
bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni analiz va sintez qilish orqali
ularning
nutqi o‘stiriladi. Shu kabi yozuv darsining ham ayrim spetsifik xususiyati
155
bor. Masalan, agar o‘quvchilar o‘qish darsida «Alifbe» kitobidagi tayyor
bosma harflardan foydalansalar, yozuv darsida bu narsa ko‘rinmaydi. Har bir
harf va uning elementini o‘quvchining o‘zi namunaga qarab yozadi.
Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o‘rgatish o‘z navbatida
quyidagi kabi qator tushunchalarni bilishni talab etadi:
baland-past, bir xil,
