197
Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘qish faoliyati barcha
predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o‘qishga o‘rgatish yo‘l-yo‘riqlarini
o‘qish metodikasi ishlab chiqadi. O‘qish metodikasi kichik yoshdagi
o‘quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi
yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi.
O‘qish darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan ta’lim metodlarining to‘g‘ri
tanlanishiga bog‘liq.
Masalan, eski maktablarda o‘qish quruq yod olish metodi asosida
o‘rgatilgan bo‘lsa, hozir izohli o‘qish asosida olib boriladi. Yod olish metodida
matndagi so‘zlarga
izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o‘qilganni qayta
hikoyalashga umuman olganda, o‘qishning ongli bo‘lishiga mutlaqo e’tibor
berilmagan. Ularda ko‘proq to‘g‘ri talaffuz, qiroat bilan o‘qish, ifodali o‘qish
nazarda tutilgan.
Hozir maktablarda o‘qish izohli o‘qish metodi
asosida olib borilayotgan
ekan, quyidagicha savol tug‘iladi:
Izohli o‘qish nima?
Izohli o‘qishga XX asrning 60-70-yillarida rus pedagogi K. D. Ushinskiy
asos solgan, u o‘qishda o‘quvchilarni «ongli, tushunib, o‘ylab o‘qishga»
o‘rgatishni alohida ta’kidlaydi va uni «Izohli o‘qish» deb nomlaydi.
Izohli o‘qish metodiga K. D. Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar
kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o‘qish o‘quvchilarga real bilim berish vositasi
desa, Vodovozov va Bunakov o‘quvchilarga o‘qish jarayonida bilim badiiy asar
tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog‘liq holda beriladi, degan fikrni
ilgari suradilar.
Professor Asqar Zunnunov o‘qitishning mazmuni va usullari haqida fikr
yuritib, o‘quvchilarning oldin bilimlarni o‘zlashtirishiga, so‘ng
yod olishlariga
e’tibor berilishi ta’lim jarayonida izohli o‘qish deb nomlanganini ta’kidlaydi.
Demak,
izohli o‘qish deb o‘ylashga, his qilishga, asarni to‘liq idrok
qilishga, o‘qilganning mazmunini o‘zlashtirishga olib keladigan o‘qishga
aytiladi. Izohli o‘qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni,
yozuvchi ilgari surayotgan g‘oyani anglashni ta’minlaydi.
198
Izohli o‘qish qo‘yidagi tamoyillarga to‘liq
amal qilingandagina
muvaffaqiyatli bo‘ladi:
1. O‘qishni hayot bilan bog‘liq holda tashkil etish.
2. O‘qishning ongli va ta’sirchan bo‘lishi uchun o‘quvchilarning hayotiy
tajribalariga, taassurotlariga asoslanish.
3. O‘qishni ko‘rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o‘simliklar dunyosini kuzatish,
rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o‘quvchining
ifodali o‘qishi tarzida olib borish.
Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar,
hikoyalar,
afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib
o‘rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda
yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda
o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi.
Badiiy asarni izohli o‘qishga yaqin bo‘lgan
metodlardan biri ijodiy
o‘qishdir. Atoqli metodist olim N. I. Kudryashov ijodiy o‘qish metodi tarkibiga
quyidagi ish usullarini kiritadi:
a) o‘qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o‘qishi hamda o‘quvchilarning
asarni to‘g‘ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emostional idrok etishlarini
ta’minlash maqsadini ko‘zda tutuvchi so‘zi;
b) o‘qilgan asardan o‘quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini
chuqurlashtirish maqsadiga ega bo‘lgan va ularning diqqatini matnning muhim
g‘oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo‘naltiradigan
suhbat uyushtirish yoki
o‘qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy
muammoning qo‘yilishi;
199
v) o‘qituvchining asar o‘qilganidan keyin o‘quvchilarning asarni tadqiq
etish jarayonida to‘yingan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko‘zda
tutuvchi so‘zi
5
.
Ko‘rinadiki, ijodiy o‘qish izohli o‘qishdan farqli o‘laroq, to‘g‘ridan -
to‘g‘ri matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Masalan, 4-
sinfda
A. Oripovning «Dehqonbobo va o‘n uch bolakay qissasi» asarini ijodiy
o‘qish metodi asosida o‘rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g‘oyaviy
niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hududlaridagi aholining
yashash tarzi bilan
bog‘liq milliy xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda
«O‘tinchi yigit», 3-sinfda
O‘tkir Hoshimovning «Xazonchinak», 4-sinfda
S.
Anorboevning «Qo‘rqoq» asarlarini ham ijodiy o‘qish metodi asosida o‘qitish
ijobiy samaralar beradi.
