43
g
t
=K·Q
m
·C
p
·∆t
(III.1)
bu yerda:
g
t
- qizdirgichning suyuqlik yoki gazga bergan issiqlik miqdori,
Vt;
K - quvur kesimi bo‘yicha haroratning notekis tarqalishiga tuzatish koeffitsiyenti;
Q
m
-
muhitning massa sarfi, kg/s;
C
p
- muhitning o‘zgarmas bosimdagi solishtirma
issiqlik sig‘imi, J/(kg k);
∆t-oqim haroratining qizdirishdan avvalgi va keyingi
o‘rtacha qiymatining farqi, K.
Kalorimetrik sarf o‘lchagichlar ikki guruxga bo‘linadi.
Ulardan birinchisida
sarf qizdirgich iste’mol qilgan quvvat miqdoridan aniqlanadi. Bu quvvat o‘zgarmas
haroratlar farqi ∆t ni ta’minlaydi. Ikkinchi guruxdagi kalorimetrik sarf o‘lchagichlar
sarf qizitgichga berilgan o‘zgarmas quvvatdagi ∆t haroratlar farqidan aniqlanadi.
Haroratlar farqi, odatda, termojuftlar yoki qarshilik termometrlari orqali o‘lchanadi.
Qarshilik termometrlarini bir me’yorli oqim kesimini qoplaydigan to‘r shaklida
tayyorlab, kesim bo‘yicha o‘rtacha haroratni o‘lchash mumkin. O‘lchanayotgan
muhit odatda, 1...3
o
C ga qizdiriladi, shuning uchun, sarf o‘lchangan paytdagi iste’mol
qilingan quvvat katta bo‘lmaydi. Modda sarfini o‘lchashda, ko‘pincha, ikkinchi gurux
sarf o‘lchagichlari ishlatiladi.
Ikkinchi gurux sarf o‘lchagichning prinsipial sxemasi tasvirlangan. Sarf
o‘lchagichga ketma-ket ulangan ikkita qarshilik termometrlari o‘rnatilgan.
Termometrlarning ketma-ket ulanishi ulardagi tokning tengligini ta’minlaydi.
Bu hol termometrlarni qizitgichdan avvalgi va undan keyingi haroratlar farqi
bo‘yicha darajalashga imkon beradi. Qarshilik termometrlarining ikki tirsagi
R
1
va
R
2
doimiy qarshilikdan iborat bo‘lgan ko‘prik tirsaklariga ulanadi.
Kalorimetrik sarf o‘lchagichlarning afzalliklari – yuqori aniqlik sinfiga ega
(xatoligi ±0,5...1%); o‘lchash diapazoni katta (10:1); pulslanuvchi va kichik sarflarni
o‘lchash imkoni bor. Bu asboblarning kamchiligi – berilgan
haroratlar farqi va
oqimni isitish uchun elektr quvvatinng doimiyligini avtomatik ravishda saqlash
murakkab. Kalorimetrik sarf o‘lchagichlar asosan gazlar sarfini o‘lchash uchun
ishlatiladi.
44
Gazlar sarfini o‘lchash uchun ionli o‘lchash usulidan foydalanish mumkin. Bu
usul quvurdan o‘tayotgan gazlarning radioaktiv nurlanish manbalari yordamida
davriy ionlanishiga asoslangan. Gazning ionlashgan qismi ma’lum vaqt o‘tgach (bu
vaqt gaz tezligiga bog‘liq) nurlanish qabul qilgichiga boradi va bu yerda, tok impulsi
hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng impuls kuchlanadi va bir qator o‘zgartirishlardan so‘ng
sarf birligiga keltiriladi. Shu bilan birga harakatdagi oqimga vaqti-vaqti bilan izotopli
radioaktiv nishonlar kiritiladi. Bu nishonlardan chiqadigan
impulslar qabul qiluvchi
qurilma orqali tutiladi va qator o‘zgartuvchi elementlar yordamida o‘lchash asbobiga
uzatiladi.
Ionli asboblar ishda g‘oyat qulay va ishonchli, ammo ularni ishlatish,
qo‘zg‘atish va ta’mirlash uchun maxsus xizmat xonasi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar
talab qilinadi, radioaktiv nurlanishdan tegishli himoya kerak bo‘ladi. Shuning uchun,
amalda sarfni o‘lchash uchun neytral nurlanish, masalan
ultratovush nurlanish
ma’qulroq.
