2.2. Tadqiqot metodologiyasi , metodikasi va uni o’tkazish bosqichlari
Deviant xulqqa moyil o’smirlar orasida intellektual va ijtimoiy yaxshi
rivojlangan bolalar ham uchraydi. Ular uchun antiijtimoiy axloq o’z-o’zini
ifodalash, o’zining o’zligi va ulg’ayganligini namoyish qilish vositasi sifatida
yuzaga chiqadi. [2.21 304-c]
Ijtimoiy pedagog o’smirlarda axloqiy buzilishlarning sabablari va
xarakterini ochishda bunday turdagi tashhis zaruriyati bilan, keyin esa valid
metodik vositani izlash bilan albatta to’qnashadi.
Og’ishgan xulq shaxsiy determinantini tashhis qilishda yuqori
differentsiallashgan yondashuvni aniqlovchi ko’pgina moslashtirilgan
psixotashhis metodikalar mavjud. [2.11. 30-bet]
Ijtimoiy-psixologik moslashganlik shkalasi (IPM)ning original varianti
1954 yil F.K.Rodjers va R.Daymond tomonidan ishlab chiqilgan. Mazkur
so’rovnoma ommaviy maktabdagi «tarbiyasi og’ir bolalar»ning emotsiya va
xulq-atvor sohasidagi buzilishlarini o’rganish uchun (Murzenko V.A. 1977),
maktab moslashuvi - moslashmaganligining ko’rsatkichi sifatida boshlang’ich
ta'limdan o’rta ta'limga o’tishdagi qiyinchiliklarni o’rganish uchun (Prixojan
A.M. 1984), ixtisoslashtirilgan maktabdagi ta'limning murakkablashgan
shakllariga moslashish jarayonida o’smirlarda o’z-o’zini anglashning
shakllanishiga xos xususiyatlarni o’rganish uchun (Snegireva T.V. 1978), o’rta
maxsus va oliy o’quv yurtlari sharoitiga moslashishning individual
xususiyatlarini o’rganish uchun (Osnitskiy A.K. 1992) o’quvchilarning turli
guruhlarida sinab ko’rilgan.[2.11.35-bet]
«O’lchov vositasi sifatida IPM shkalasi nafaqat maktab moslashuvi-
moslashmaganligi, balki o’quvchini o’z-o’ziga, o’z imkoniyatlariga bahosini
undashiga xos qayta ko’rib chiqishga undovchi o’quvchining o’zi haqidagi
tasavvurlari, uni murakkab yosh davrlari va murakkab vaziyatlarda qayta
ko’rishni ham tashhislash ancha yuqori differentsiatsiyalash qobiliyatiga ega».
Biroq ayni paytda metodikaning turli mahalliy variantlari yordamida olinadigan
ko’rsatkichlar yetarlicha me'yorlashtirilmaganligi hamda so’rovnomadagi
52
hukmlar bilan ular nisbatlangan shkalalar o’rtasida qat’iy aloqadorlik yetarlicha
emasligini ta'kidlash kerak. Ushbu holat bizni so’rovnomani tahrirlab va
mahalliy sharoitga moslashtirish uchun qo’shimcha ish olib borishga undaydi.
Metodikadan foydalanish jarayoni shuni ko’rsatadiki, u asosan o’smirlar va
o’spirinlar uchun mo’ljallangan. Biroq u kichik o’smirlar bilan ishlashda ham
yaxshi samara berishi mumkin.
Metodika asosini tashkil qilgan insonning ijtimoiy muhit va o’z-o’ziga
bo’lgan munosabati modeli o’z-o’zidan rivojlanadigan, o’z xulq-atvori uchun
javob berishga qodir sub'yekt sifatida shaxs kontseptsiyasidan kelib chiqadi.
Shkala 101ta hukmdan iborat bo’lib, ularning 37 tasi shaxsning ijtimoiy-
psixologik moslashganlik mezonlariga muvofiq keladi (bu mezonlar shaxs
yetukligi mezonlariga mos kelib, ular orasida o’z qadrini bilish va o’zgalarni
hurmat qilishga qodirlik, faoliyat va munosabatlarning real amaliyoti uchun
ochiqlik o’z muammolarini tushunish va ularni hal etishga urinish kabilar
mavjud). Keyingi 37 ta hukm moslashmaganlik mezonlariga oid (o’zini va
boshqalarni qanday bo’lsa shundayligicha qabul qila olmaslik shaxsiy tajriba
ustida fikr yuritishda «to’siqlar»ning mavjudligi, muammolardan qochish, psixik
jarayonlarning mo’rtligi kabilar). Qolgan 27 ta betaraf hukmning bir qismini
yolg’on shkalasini tashkil etadi.
A.M.Prixojan (1987) ishlab chiqqan xavotirlilik shkalasi Yondashning
(1973) xavotirlanishning asosiy manbalari va darajasini aniqlab beruvchi
«Ijtimoiy - vaziyatli xavotir shkalasi» tamoyili asosida tuzilgan.[2.11.33-bet]
Metodika amaliy psixolog tomonidan psixoprofilaktik maqsadlarda,
o’quvchilarning «xavotir» guruhi, ya'ni o’zlari psixologga ehtimol murojaat ham
qilmaydigan, o’qituvchilar va ota-onalaridan shikoyatlar bo’lmagan, biroq tashqi
maqbullik ortida ma'lum shaxsiy nizolar, o’z-o’zini baholashning
rivojlanishidagi nuqsonlar oqibatida faoliyat va muloqotning jiddiy sohalarida
mayda muvaffaqiyatsizliklarni sub'yektiv his etish yashiringan o’quvchilarni
aniqlashda qo’llanishi mumkin.
53
Ma'lumki, xavotirlilik mustahkamlashib, barqaror hissiy noqulaylikka
sabab bo’lishi, salbiy omillar (masalan, asabiy zo’riqish) ta'sirida esa nevrozga
o’xshash va psixosomatik buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Boshqa
metodikalar bilan birga mazkur shkalaning qo’llanishi esa xavotirlilikning
chuqur determinantlari va shakllarini aniqlash imkonini beradi. Shkalaning taklif
etilayotgan varianti o’smirlarda sinalgan, natijalar standartlashtirilgan.
Metodika xavotirlilik turlariga mos keluvchi 3 xil vaziyatni o’z ichiga oladi.
Maktab bilan bog’liq xavotirlilik - bolada maktabdagi vaziyatlar, o’qituvchi
bilan muloqotga oid xavotirlilik;
O’z-o’zini baholash bilan bog’liq xavotirlilik - bola o’zi haqidagi tasavvurlarni
dolzarblashtirishi vaziyatidagi xavotirlilik;
Shaxslararo munosabatlar bilan bog’liq xavotirlilik - muloqot vaziyatlari bilan
bog’liq xavotirlilik;
Xavotirlilik ko’rsatkichlarini ajratish korreksiya nuqtai nazaridan
mahsuldor, zero, u buzilish zonasini aniq lokalizatsiyalash va bu bilan
xavotirlanishni bartaraf etish dasturini maqsadga muvofiq tarzda tuzish imkonini
beradi.
Shaxslararo munosabatlar diagnostikasining “Shaxslararo munosabatlar
interpersonal tashhisining modifikatsiyalashtirilgan varianti (T.Liri - Sobchik)”
O’smirning ijtimoiy voqelikdagi o’z-o’zini qidirish, shaxsiy xususiyatlarni
aniqlash jarayoni ko’p hollarda ichki nizolarni keltirib chiqaradi. Bolaligi
nihoyasiga yetgan-u, hali katta bo’lmagan inson - o’smir uchun o’zining yangi
«Meni» obrazini qidirish ancha og’riqli va davomiy kechadi. Ularga e'tibor
bermaslikka urinish o’smirning atrofdagilar bilan munosabatlari buzilishiga olib
kelmaydi.
Shaxslararo munosabatlar sohasida vujudga keladigan nizolar o’smirlar
tomonidan emotsional affektiv tarzda qabul qilinadi, ular barkamol shaxs
kamolotiga to’sqinlik qilib, o’smir hayotiy faoliyatning samarasizligiga sabab
bo’ladi. [2.35.56-bet]
54
Shaxslararo munosabatlar tashhisining (T.Liri - Sobchik)
modifikatsiyalashtirilgan varianti shaxslararo va ichki ziddiyatlar tuzilmasini
o’rganish uchun juda qulay. Empirik jihatdan isbotlanganki, o’z-o’zini baholash
tuzilmasi (real «Men» va ideal «Men»)dagi jiddiy o’zaro nomuvofiqlik
shaxsning ichki nouyg’unligidan darak berib, uning nizo uyg’otuvchi xulq-
atvoriga sabab bo’ladi. Mazkur metodikaning qimmati shundaki, u o’z-o’zini
baholash tizimidagi nomuvofiqlik va uning xarakterini aniqlashga qodir bo’lgan
yagana o’lchov asbobi ekanidadir.
Xilma-xil psixodiagnostik metodikalar orasida shaxslararo
munosabatlarning interpersonal tashhisi anketalar va ko’p omilli
so’rovnomalarning ijobiy tomonlarini o’z ichiga olganligi bilan ajralib turadi.
Ushbu metodlar esa T.Liri (1969) ishlab chiqqan original variantdan asosan
boshqa psixodiagnostik tadqiqotlar natijalari bilan qiyoslashda asoslab berilgan
talqin bilan farqlanadi. Bundan tashqari, L.N.Sobchik tomonidan sport
jamoalaridagi (1972, 1974, L.Sobchik), ishlab chiqarish jamoalari, talabalar
jamoalari va boshqa turdagi kichik guruhlardagi (L.Sobchik 1986, M.Maleshina,
1986) shaxslararo munosabatlarni o’rganish jarayonida sinovdan o’tkazilgan
metodikaning verbal materialini moslashtirish ishlari amalga oshirildi. Ammo
metodikani qo’llash amaliyoti so’rovnoma hukmlarining ayrimlari mukammal
tuzilmaganligi ko’rsatdi. Bu holat metodikani tahrirlash va moslashtirish
yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga undaydi. Shuningdeq
natijalarni qayd etish va hisoblab chiqishning o’zgacharoq qulay va tezkor usuli
ishlab chiqildi.[2.14. 112-bet]
O’smirlar axloqida u yoki bu deviatsiyaga moyillikni aniqlashning
universal metodikasi “Deviant xulq atvor tashhisi metodikasi” hisoblanadi. U
quyidagi yetti shkaladan iborat:
1. Ijtimoiy xohishga yo’naltirish shkalasi - 15 band;
2. Me’yor va qoidalarni buzishga moyillik shkalasi - 17 band;
3. Addiktiv axloqqa moyillik shkalasi - 20 band;
55
4. O’z -o’ziga zarar keltiruvchi va o’z-o’zini parchalovchi axloqqa
moyillik shkalasi - 21 band;
5. Tajovuzkorlik va zo’ravonlikka moyillik shkalasi — 25 band;
6. Hissiy reaktsiyalarni ixtiyoriy nazorat qilish shkalasi - 15 band;
7. Delinkvent axloqqa moyillik shkalasi - 20 band.
Shuningdek bu so’rovnoma o’smirlarning harakatga keltirish, g’ayritabiiy
tarzda fantaziya qilish va xobbi, jinsiy deviatsiya, dismorfobiyaga moyilligini
ham baholash imkonini beradi. [2.11.31-32-bet]
Tadqiqot ishimizning mohiyatidan kelib chiqqan holda N.G`.Kamilova
tomonidan ishlab chiqilgan va modifikatsiya qilingan “Deviant xulq atvor
tashxisi” metodikasidan foydalanildi. Mazkur metodika Namangan viloyati
Chust tumanidagi Xisorak QFYda hamda Namangan shahar Ozod MFY da
istiqomat qiluvchi u yoki bu sabablarga ko’ra mahalla hududi nozirlarining
e`tiboriga tushgan o’smirlarni 20 nafardan jami 40 nafar tekshiriluvchilar tanlab
olindi. Tekshiriluvchilarga “Deviant xulq atvor tashxisi” metodikasini
yo’riqnomasi bilan tanishtirildi. Bunda Xisorak QFYda istiqomat qiluvchi
o’smirlar 1-guruh, Ozod MFY da istiqomat qiluvchi o’smirlar esa 2- guruh deb
nomlandi. Tekshiriluvchlar bilan so’rovnoma o’tkazilib natijalar miqdor va sifat
jihatidan tahlil qilindi.
| 