A.Bass-A.Darkining “Tajovuzkorlikni o’rganish” metodikasi

61 
2- diagramma O’smirlik davrida tajovuzkorlikning namoyon bo’lishi 
Tadqiqotlarimizda o’smirlik davrida deviant xulqqa tajovuzkorlikning 
ta`sirini o’rganayotganimiz uchun biz asosan jismoniy tajovuz, bilvosita tajovuz 
hamda verbal tajovuz ko’rsatkichlari bo’yicha olingan ma`lumotlarni tahlil 
qildik. 
“Jismoniy tajovuz” shkalasi bo’yicha o’rtacha arifmetik qiymat 20% va 
18% ni tashkil etgan bo’lib, bunday holatlar o’smirlar ko’proq jismoniy 
kuchlariga tayanishlari ko’rsatadi. Shuningdek, ular uchun biror bir vaziyatni hal 
qilishning muhim yo’llaridan biri bu urishish, janjallashishda deb biladilar.
Ma`lumki, sinaluvchilar guruhiga nazar tashlaydigan bo’lsak, bilvosita tajovuz 
1-guruh o’quvchilarida yuqori ekanligi hamda 2-guruh o’quvchilarida esa 
ahamiyatli tarzda past ko’rsatkichga ega ekanligi ma`lum bo’ldi. Bu ulardagi 
tajovuzning shunday bir ko’rinishidirki, bu tashqi ta`sirlarga nisbatan 
tajovuzkorlik to’g`ridan-to’g`ri ochiq holatda bo’lmay balki, yashirin tarzda 
amalga oshishini ham ko’rishimiz mumkin. Metodikaning navbatdagi shkalasi 
jahldorlik sinaluvchilarda ahamiyatli ko’rsatkichlarni tashkil qiladi. Unga ko’ra, 
1-guruh o’smirlarida 14% va 2- guruh o’smirlarida 12% ni tashkil qiladi. Bu esa 
o’z navbatida mazkur yosh davr uchun xos bo’lgan xususiyat deyishimiz 
mumkin. SHuningdek, jahldorlik juda kichik ta`sirga nisbatan ham negativ 
javob berishga tayyorlik (qiziqqonlik, qo’pollik) kabi jarayonlarda yaqqol 
0 
0,05 
0,1 
0,15 
0,2 
0,25 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
Shkalalar 
1-guruh 
2-guruh 

62 
ko’zga tashlanadi. Ayniqsa, o’smirlik davrining psixologik xususiyatlarini 
hisobga oladigan bo’lsak, bunday holatni bo’lishi tabiiy holatdir.
Salbiy munosabatlar –o’rnatilgan urf-odatlar va qonunlarga nisbatan sust 
qarshilik ko’rsatishdan to faol qarshilik ko’rinishigacha bo’lgan oppozitsion 
qarash bilan belgilanadi. SHkalaning mohiyat-mazmunidan ko’rish mumkinki, 
o’smir shaxsi doimiy ravishda jamiyat, ota-ona va kattalar tomonidan qo’yilgan 
turli to’siqlarga nisbatan ichki qarshilik bilan javob berish xususiyatining 
mavjudligi bilan tavsiflanadi. Unga ko’ra, 1- guruh o’smirlarida past ya`ni 13% 
va 2- guruh o’smirlarida 16% ni tashkil qilganligini ko’rishimiz mumkin. Bu 
ko’proq ularning kattalar ta`siridan qutilish hamda mustaqillikka ega bo’lishi 
bilan izohlash mumkin. Tadqiqot natijalaridan ko’rish mumkinki, alamzadalik 
sinaluvchilar guruhida ahamiyatli tarzda pasayganligini ko’rishimiz mumkin. 
Xususan, dastlab o’smirlar kattalarning xatti-harakatlaridan ranjigan bo’lsalar 
keyinchalik u odat tusiga kirganligi bilan tavsiflanadi. Badgumonlik-kishilarga 
nisbatan ishonchsizlik va ehtiyotkorlikdan tortib to kishilar tomonidan zarar 
yetkazish rejalashtirilmoqda yoki zarar keltiradi, deb ishonishga qadar bo’lgan 
diapozonni qamrab oladi. O’z navbatida o’smir shaxsi nafaqat o’zidan, balki 
o’zgalardan ham shubhalanish, atrofdagilarga ishonmaslik kabi xislatarni o’zida 
namoyon qiladi. Natijalarga ko’ra, badgumonlik 1- guruh o’smirlarida 8% va 2- 
guruh o’smirlarida 12% ni tashkil qilib, yoshga bog`liq ravishda ortganligini 
ko’rishimiz mumkin. Metodikaning navbatdagi shkalasi verbal tajovuz 
sinaluvchilar guruhida o’ziga xos o’rinda namoyon bo’lib, ahamiyatli ravishda 
ortganligi bilan tavsiflanadi. SHuningdek, sinaluvchilarning natijalariga ko’ra, 
1- guruh o’smirlarida 14% va 2-guruh o’smirlarida 15% ni tashkil qilganligi 
bilan tavsiflanadi. Ayniqsa, ko’rsatkichlarning bu tarzda namoyon bo’lishi ular
kamol topayotgan muhitga, atrofdagilarning munosabatlariga, jamiyat 
tomonidan qo’yilayotgan talablar tizimiga bog`liqligi bilan belgilanadi. 
O’smirlik davrida shaxs tomonidan doimiy ravishda kutilgan yoki kutilmagan 
tarzda qonun-qoida buzish holatlari uchrab turadi. Bu esa o’z navbatida qilgan 
ishidan ta`sirlanish, uyalish, aybdorlikni his qilishi ma`lum ma`noda 

63 
ahamiyatsiz ko’rinishga egaligi bilan belgilanadi. Ta`kidlash joizki, aybdorlik 1- 
guruh o’smirlarida yuqori 7 % ni tashkil qilsa, 2- guruh o’smirlarida 6% 
ko’rsatkich qayd qilinadi. Bu esa o’z navbatida jamiyatdagi turli xulq-atvor 
normalarini buzilish ular uchun odatiy holga aylangan bo’lib, mazkur narsalar 
uchun ular o’zlarida aybdorlikni his qilmaydilar.
Xulosa qilib aytish mumkinki, agressivlikni o’rganish metodikasi 
o’smirlarning tajovuz darajasini aniqlaydigan klassik metodikalardan 
hisoblanadi.[2.11.36-37-bet]
O’smirlar deviant xulq-atvorining ko’plab determinantalari orasida eng 
muhimlaridan biri shaxsning patoxarakterologik rivojlanishi va xarakter 
aktsentuatsiyasidir. 
A.Lichko va L.Rubinalarning aniqlashicha, psixonevrologik dispanserlarda 
ro’yxatga olingan 78 foiz o’smirlar voyaga yetmagan bolalar ishlari bo’yicha 
inspektsiyada ham ro’yxatda turadi. Shu bois xarakter aktsentuatsiyasini erta 
tashhis qilish ijtimoiy pedagog ishida juda dolzarb ahamiyat kasb etadi. 
Xarakter aktsentuatsiyasi - bu ba'zi xarakter xususiyatlarining o’ta kuchayib 
ketishi oqibatda, ayrim turdagi psixogen omillar ta'siriga berilishning ortishi va 
aksincha, boshqa ba'zi omillar ta'sirida beriluvchanlikning susayishidir. 
O’smirlik davrida xarakter aktsentuatsiyasi xususiyatlari ayniqsa kuchayib, 
tashqi tomondan psixopatiyani eslatib yuboradi. Bordi-yu, o’smirni qurshab 
turgan ijtimoiy voqelikda aktsentuatsiya tufayli paydo bo’lgan, A.E.Lichko 
so’zlari bilan aytganda, «qarshiligi eng ojiz bo’lgan joyga yo’naltirilgan» 
psixogen omillar bo’lsa, ijtimoiy moslashuvchanlikning buzilishi va shaxsning 
tegishli psixopatik tipga muvofiq shakllanishi kuzatiladi. 
O’smirning xarakter aktsentuatsiyasi tipini aniqlash katta amaliy ahamiyatga 
ega. Aniqlangan tip xarakterdagi zaif nuqtalarni ko’rsatadi, bu esa 
moslashuvchanlikning buzilishiga qanday omillar sababchi bo’lishi 
mumkinligini oldindin ko’ra bilish imkoniyatini beradi. Bularning barchasi 
psixoprofilaktika ishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 

64 
1970 yilda A.E.Lichko tomonidan o’smirlar uchun mo’ljallangan 
patoxarakterologik so’rovnoma ishlab chiqilgan va sinovdan o’tkazilgan. 
So’rovnoma o’smirlik yoshida psixopatiya, psixopatik rivojlanish hamda 
xarakter aktsentuatsiyasida kuzatiladigan xarakter tiplarini aniqlashga 
mo’ljallangan. Gipertim tip. Asosiy belgilari - deyarli hamma vaqt juda yaxshi 
kayfiyat, gohi - gohida jahl, tajovuz, ta'sirlanish bilan almashinishi mumkin. 
Nafaqat tengdoshlari davrasiga oshiqadi, balki u yerda liderlikka intiladi. 
Hamma vaqt «hayot qaynayotgan» joyga oshiqadi. Qiziqishlari, reaktsiyasi boy 
va xilma-xil, asosiysi - doimiy xobbisi yo’q. Odatda, o’z kelajagiga, hatto bunga 
asos yetarli bo’lmasa-da, ishonch bilan qaraydi. Muvaffaqiyatsizliklar keskin 
affektiv reaktsiyaga sabab bo’lishi mumkin, biroq izdan chiqara olmaydi. 
Tsikloid tip. Bolaligida gipertimlardan farq qilmaydi, biroq pubertat yoshga 
kelib, dastlabki subdepressiv bosqichi yuzaga keladi. Avval osongina 
uddalangan ishlar endi katta sa'y - harakatlar talab etadi, tengdoshlari davrasidan 
chetlanish va h.k. Kayfiyatga mos tarzda hamma narsa pessimistik bo’yoqqa ega 
bo’ladi. Mayda ko’ngilsizlik va omadsizliklar ish qobiliyati pasayishi natijasi 
bo’lib, juda og’ir kechadi. Tanbehlarga ba'zida qo’pollik hatto jahl bilan javob 
bersa-da, ko’nglida yanada tushkunlikka tushishi mumkin.
Labil tip. Asosiy xususiyati — kayfiyatning o’ta o’zgaruvchanligi. Arzimas 
sabablarga ko’ra kayfiyati tez va keskin o’zgaradi. Maqtovlar, rag’batlardan 
samimiy quvonadi. Ko’ngilsizlik yo’qotishlar keskin affektiv reaktsiyalarga 
sabab bo’lishi mumkin. 
Sensitiv tip. Sho’xliklarni yoqtirmaydi, bolalarning katta davralaridan o’zini 
chetga oladi, umuman notanish odamlar bilan muloqotga kirishi qiyin. Biroq bu 
shizoidlarga xos autistik moyilliklar emas. Ular anchagina muloqotli. 
Tengdoshlariga kichiklar bilan o’yinni taklif etadi, yaqinlariga bog’lanib qoladi. 
Maktab dastlab xavotirga soladi, keyin ko’nikib qolgach, boshqa jamoaga 
istamaygina kirishadi. Ta’na va notatsiyalar o’smirlar uchun xos norozilikdan 
ko’ra ko’proq iztirob va hatto alam uyg’otadi. O’zining, ayniqsa. irodaviy va 
axloqiy - etik sohalaridagi ko’plab kamchiliklarini ko’ra biladi. 

65 
Shizoid tip. Asosiy belgilari - atrofdagilardan chetlanish, kamgaplik muloqot 
o’rnatishga qodir emaslik yoki buni istamaslik. Ko’p hollarda o’zining 
yolg’izligidan qiynaladi va yanada odamovi bo’la boradi. Qiziqishlari, 
fantaziyalari, manfaatlari dunyosiga kirishga kichik urinishlar ham keskin 
reaktsiyaga sabab bo’ladi. Shizoidlardagi keskin affektiv reaktsiyalar ko’pincha 
immunitiv tipda bo’ladi. 
Epileptoid tip: disforiya (hissiy buzilish)ga moyillik va u bilan bog’liq affektiv 
portlovchanlik. Affektlar nafaqat kuchli, balki davomiy ham. Bunda keskin 
nafrat – so’kinish, kaltaklash va sh.k. kuzatiladi. Jahl uchun sabab arzimas 
bo’lishi mumkin, biroq uning manfaatlari kamsitilgan bo’ladi. Sabab tasodifiy 
bo’lishi mumkin va ko’p holda pichoq suyakka taqalishiga olib keladi. 
Isteroid tip. Asosiy xususiyati - haddan ziyod egotsentrizm, diqqat markazida 
bo’lish, hayratga solish, hurmat, hamdardlikka intilish. Befarqlikdan ko’ra 
atrofdagilarning noroziligi va nafratini afzal ko’radi. O’zini ko’rsatishni yaxshi 
ko’radi. Emansipatsiya reaktsiyasi namoyishkorona poklonoformizm - qabul 
qilingan qoida, qarash va me'yorlarni atay (ko’z-ko’z qilib) inkor etish. Kuchsiz 
tomoni - nafsoniyati kamsitilishi, ishonchlar barbod bo’lishi, nufuzi pasayishi 
bo’lib, affektiv reaktsiyalar keltirib chiqara oladi. 
Beqaror tip. O’yin-kulgi, bayram, bekorchilikka moyillik kuchliligi. Emotsiyalar 
beqarorligi, kuchsiz iroda va shukabilar xosdir. 
Asteno-nevrotik tip. Toliquvchanlik, ta'sirchanlik va ipoxondriklikka moyilligi 
bilan ajralib turadi. Arzimas narsalar uchun atrofdagilardan «alamini oladi». 
Psixastenik tip: kat'iyatsizlik, fikrlash, o’z-o’zini tahlil qilishni yaxshi ko’rish, 
obsessiyalar - qo’rquv, xavotirlarning oson hosil bo’lishi xos. 
Konform tip. Narsalarning mavjud tartibini doimo va haddan tashqari passiv 
qabul qilish. Har qanday vaziyatda ko’pchilikka bo’ysunish, fikrlar qolipli, 
sodda ekani. Konservatizm, «amaldagi axloqqa» moyillik. Konformlik notanish 
odamlardan xavfsirash, hamma qanday qilsa shunday qilish, hammadan qolib 
ketmaslikka harakat qilish, tanqidsizlik atrofdagilarning hamma gaplarini 
haqiqat deb bilish, yangilikni yaxshi ko’rmaslik va unga moslasha olmaslik, 

66 
tashabbussizlik boshqalarga ergashib, noqonuniy ishlarga qo’l urish, odatiy 
muhitdan ajralganda emansipatsiya reaktsiyasining keskinligi, qiziqishlarning 
to’laligicha muhit bilan belgilanishi, unga beradigan bahoning yomon emasligi. 
Xarakter aktsentuatsiyasi tiplari haqidagi ma'lumotning keltirilishiga asosiy 
sabab shundaki, so’rovnomada ballarga mos keladigan joylarda ushbu tiplarning 
bosh harflari qo’yilgan: G — gipertim, S — sikloid, JI - labil, A - asteno - 
nevrotik S — Sensitiv, P — psixostenik Sh — shizoid, E — epiloptoid, I — 
Isteroid, B - beqaror, K - konform.
O’smirlik davrida deviant xulq-atvor va xarakter aktsentuatsiyasi 
o’rtasidagi aloqadorlikni aniqlashga qaratilgan tajriba ishimizda A.E.Lichkoning 
shaxs xarakter aktsentuatsiyasini aniqlashga qaratilgan metodikasidan 
foydalanildi. Metodika sinaluvchilar guruhida o’tkazilib, natijalar miqdor va 
sifat jihatidan tahlil qilindi. Miqdoriy tahlil natijalari jadvalda aks ettirildi.

Download 2,14 Mb.