58
o’smirlarda bu ko’rsatikich biroz yuqori ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bu
holatning mavjudligi ularning ijtimoiy muhitning me`yor va qoidalarini
o’zlashtitrishlariga salbiy ta`sir ko’rsatadi.
O’smirlar hayotida deviantlikning bir turi zo’ravonlikka xos xulq-atvor
shakllari tez-tez uchrab turadi. Ularga nisbatan odatda «urishqoqlik»,
«g’azablanish», «tegajonlik», «shafqatsizlik” tushunchalari ishlatiladi.
Ulg’ayib kelayotgan bolalar tajovuzkorligining haqiqiy
psixologik sabablarini
aniqlash ijtimoiy pedagogning birinchi darajali vazifasidir. Zero, uning oldini
olish va korrektsiyalash vositalari, yo’l-yo’riqlarini belgilash uchun o’smir
shaxsining emotsional - irodaviy, qadriyatli-me'yoriy sohasini o’rganish talab
etiladi. Aynan shu sohalar murakkab sharoitlarda
agressiv- tajovuzkor xulq-
atvor shakllari yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
Kundalik turmushda tajovuzkorlik tushunchasi «yomon niyatli faollik»
ma'nosida qo’llanadi. Ammo destruktiv xulq-atvorning o’zi «yomon niyat»ga
ega bo’lmaydi, uni «yomon niyatli» qiladigan narsa - faoliyat motivi, ya'ni
faoliyat nima uchun, qanday maqsadlarda amalga oshirilayotganidar. Tashqi
amaliy harakatlar juda o’xshash bo’lishi, ammo mutlaqo boshqa-boshqa
motivlar sababli ro’y berishi mumkin.Shu nuqtai nazardan tajovuzkorlikning
ikki asosiy tipini ajratish mumkin: birinchi - motivatsion tajovuz (bunda
tajovuzkor harakatlarni amalga oshirishning o’zi ahamiyatli bo’ladi), ikkinchi -
instrumental tajovuz (bunda tajovuzkor harakatlar biror maqsadga erishish
vositasi sifatida ahamiyatli bo’ladi). Shaxsga xos destruktiv mayllar motivatsion
tajovuzda namoyon bo’lgani tufayli amaliy psixologlarni aynan
shu tipdagi
tajovuzkor xulq-atvor qiziqtirishi kerak. Destruktiv mayllar darajasini
tashhislab, ochiq motivatsion tajovuzning ro’yobga chiqishini bashorat qilish
mumkin bo’ladi. Bunday imkoniyatni yaratuvchi tashhis vositalaridan biri Bass-
Darki so’rovnomasidir.
Bass-Darki metodikasi sinaluvchi motivatsion sohasining xususiyatlari va
bu insonga xos tajovuzkor xulq-atvor shakllarini aniqlash imkoniyatini beradi.
59
A.Bass va A.Darki tajovuzkorlik
va dushmanlik mazmuniga ega
reaktsiyalarning bir necha shaklarini ajratib ko’rsatishadi.
Biz ham o’smirlarda deviant xulq bilan tajovuzkorlik o’rtasidagi
bog`liqlikni o’rganish maqsadida tadqiqotlarimizda A.Bass-A.Darkining
tajovuzni o’rganishga bag`ishlangan metodikasidan foydalandik, chunki bu
metodika pedagogik-psixologik tadqiqotlarda, tashhis amaliyotida eng ko’p
ishlatiladigan klassik metodikalar sirasiga kiradi va o’smirlar tajovuzi bo’yicha
to’la ma`lumot bera oladi. A.Bass-A.Darki metodikasi xorijiy va mahalliy
pedagog-psixologlar tomonidan shaxsdagi emotsional jihatlarni, ya`ni,
tajovuzkorlikni, salbiy hissiyotlarni diagnostika qilish uchun keng qo’llanilgan.
Mazkur metodika 75 ta mulohazadan iborat bo’lib, tekshiriluvchilarning
javoblari maxsus kalit yordamida ishlab chiqiladi va kalitga asosan sakkizta
ko’rsatkich bo’yicha ma`lumotlar olinadi. Bu ko’rsatkichlar quyidagilardan
iborat:
1. Jismoniy tajovuz – boshqa bir shaxsga nisbatan jismoniy harakatlar qilish.
2. Bilvosita tajovuz – to’g`ridan-to’g`ri emas, boshqa yo’llar bilan (chetdan,
orqa-varotdan) amalga oshiriladigan tajovuz.
3. Jahldorlik – arzimagan bahona yoki sabab bilan ham salbiy –hissiyotlarini
ko’rsatish (qo’pollik, tez jahl chiqishi).
4. Salbiy munosabatlar (negativizm) – oppozitsion muxolifatchilik) xulq,
odatda
biror-bir avtoritetga yoki rahbariyatga yo’naltirilgan bo’ladi, bu xulq talab
etilgan qonun va odatlarga qarshi passiv qarshilikdan to faol kurashgacha o’sishi
mumkin.
5. Alamzadalik – atrofdagilarga xasad qilish va ulardan nafratlanish, arzimagan
ko’ngilsizliklarda ranjish, g`azablanish va “butun dunyoni ayblash”.
6. Badgumonlik – atrofidagi insonlarga bo’lgan ishonchsizlik va ehtiyotkorlik,
fikricha, atrofdagilar ularga ataylab yomonlik qilishadi.
7. Verbal tajovuz – negativ hissiyotlarini so’z yordamida ifodalash (baqirish,
janjallashish,
tahdid qilish, so’kish, qarg`ash).
8. Aybdorlik hissi – sub`ekt o’zining yomonligi, atrofidagilarga zarar keltirishi
60
haqidagi o’y-fikrlari hamda vijdonan qiynalishi.
Metodikani o’tkazish jarayonida tekshiriluvchilarga quyidagicha yo’riqnoma
berildi: “Quyidagi mulohazalarni diqqat bilan o’qing va sizga mos kelgan
mulohazaning qarshisiga “+” belgisini, sizningcha noto’g`ri bo’lgan mulohaza
to’g`risiga “-” belgisini qo’ying. Savollarni ko’p o’ylamasdan haqqoniy javob
berishga harakat qiling”. Metodikaning kalitiga ko’ra ba`zi savollarda “ha”
javobiga, ba`zilarida esa “yo’q” javobiga bir ball beriladi.
