Tarbiyasi og’ir o’quvchilar bilan ishlash. Bunda yuzga keladigan
muammolar va ularni samarali hal etish usullari
Hammamiz ham deyarli tarbiyasi og‟ir bo‟lgan o‟quvchilarga duch
kelamiz. Aynan ularning xulqida tajovuzkorlik, zararli odatlar hamda qonunga zid
harakatlar bilan to„qnash kelamiz. Shu kabi muammolar bilan shug„ullanuvchi
mutaxasislar ko„p yillardan beri qator savollarga javob izlamoqdalar. Bunday
axloqning sababi nimada bo„lishi mumkin?, nima insonni qayta-qayta o„ziga va
atrofdagilariga zarar keltirishga majburlaydi? Bundan qanday qutilish mumkin?
Tarbiyasi og‟irlik bu xulqi og„ishlik, psixologlar, shifokorlar, pedagoglar,
huquqni muxofazachilari, voyaga yetmagan yoshlar bilan ishlovchi xodimlar,
sotsiologlarda qiziqish uyg„otib kelmoqda. Tarbiyasi og‟irlik mavzusi sohalararo
va munozarali xarakterga ega. Atamaning “ijtimoiy me‟yor” tushunchasi
muammoni ko„p marotaba murakkablashtiradi, chunki me‟yorning chegaralari o„ta
shartli, insonda esa barcha ko„rsatkichlar bo„yicha absolyut me‟yorning o„zi
mavjud
emas.
Pedagoglar bilan hamkorlik tajribasi shuni ko„rsatadiki: tarbiyasi og‟
o„quvchilarga tartib-intizomni buzadigan, sababsiz maktabga kelmaydigan,
geperfaol axloqli, tajovuzkor axloqli hamda chekish, bezorilik, o„g„rilik,
yolg„onchilikka ruju qo„ygan o„quvchilarni kiritishimiz mumkin. Oxirgi vaqtlarda
maktab o„quvchilarining tarbiyasi og‟irida nisbatan kompyuter o„yinlari yoki diniy
sektalarga qaram bo„lib qolish bilan bog„liq bo„lgan yangi shakl kuzatilmoqda.
Tarbiyasi og‟ir- bu, avvalo, shaxs axloqining allaqanday shakli, albatta, unga
insoniy axloqning barcha xususiyatlari xosdir. Qanday axloqni me‟yoriy deb
hisoblash mumkin? Degan savol inson axloqini, shu jumladan, tarbiyasi og‟irni
tushuntirish
uchun
markaziy
hisoblanadi. “Normal”, “Anomal” axloq
tushunchasining ma‟nosiga qat‟iy ta‟rif berish murakkab, ular orasidagi chegara
esa
o„ta
noaniq.
Shunga qaramay ilmda va kundalik hayotda ushbu tushunchalardan birgalikda
foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidek, og„riqli
xafagarchilik bilan bog„liq bo„lmagan, shu bilan birgalikda, ko„pchilik odamlar
uchun xarakterli bo„lgan me‟yoriy-ma‟qullangan axloq tushuniladi. Shunga
o„xshash, nome‟yoriy axloqni quyidagicha bo„lish mumkin: me‟yoriy-
ma‟qullanmagan,
potologik,
nostandart.
Ma‟lumki, maxsus adabiyotlarda “tarbiyasi og‟ir” atamasi ko„pincha diveant
axloq (deviatio- lotin tilida og„ishgan) sinonimi bilan almashtiriladi.
Shaxsning tarbiyasi og‟iri- bu umumqabul qilingan yoki rasman o„rnatilgan
ijtimoiy me‟yorlarga mos tushmaydigan axloq. Boshqacha aytganda, bu harakat
mavjud qonunlar, qoidalar, an‟analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmaydi.
Shubhasiz, deviant axloq-bu har qanday me‟yor emas, balki ushbu jamiyat uchun
shu vaqtda birmuncha muhim bo„lgan ijtimoiy me‟yorlarninggina buzilishidir.
Shuni ta‟kidlash zarurki “tarbiyasi og‟ir” atamasini 5 yoshdan kichik bo„lmagan
bolalarga nisbatan qo„llash mumkin, qat‟iy ma‟noda esa- 9 yoshdan keyin.
5 yoshdan oldin bolaning ongida ijtimoiy me‟yorlar haqidagi zaruriy tasavvurlar
bo„lmaydi, o„z-o„zini nazorat qilish esa kattalar yordamida amalga oshiriladi. Faqat
9-10 yoshidagina bolada ijtimoiy me‟yorlarga mustaqil rioya qilish qobiliyatining
mavjudligi haqida gapirish mumkin. Agar 5 yoshdan kichik bo„lgan bolalarda
axloqi yosh me‟yoridan ahamiyatli tarzda og„sa, bunda uni etilmaganlikning,
asabiy reaksiya yoki psixik rivojlanish buzilishining bir ko„rinishi sifatida ko„rib
chiqish
maqsadga
muvofiqdir.
Bolalaikdan va maktab yoshidan tarbiyasi og‟ir ko„rinishlari haqidagi masala
yanada chalkash. Umuman o„axsning “mustaqil bo„lmagan” bu bosqichida deviant
axloq haqida gapirish mumkinmikin? Pedagoglar va ota-onalar ko„pincha kichik
bolalarda zararli odatlar ( barmog„ini so„rish, tirnog„ini chaynash), ovqat eyishdan
bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, gepirfaol axloq
kabi
axloqning
shunday
salbiy
ko„rinishlari
bilan
to„qnashadilar.
Afsuski, jamiyatda tarbiyasi og‟irqa nosog„lomlik kabi mknosabatda bo„lish
ustundir. Uning ko„zga ko„ringanshakillari bilan to„qnashgach, oldamlar avvalo
tibbiy tashhis va unga tegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar. Ayni damda
ma‟lumki, shaxs axloqiga psixologik jihatdan-shaxsning o„ziga nasihat qilib ta‟sir
ko„rsatish mumkin. Ayonki, mutaxasis tarbiyasi og‟ir tasnifiga ikkita etakchi
yondoshuvni
aniq
differensiyalashi
zarur-psixologik
va
klinik.
Antiijtimoiy (delinkvent) axloq- bu qonun me‟yorlariga qarshi chiquvchi, ijtimoiy
tartib va atrofdagi odamlar farovonligiga xavf soluvchi axloq. U qonunchilik bilan
taqiqlangan istalgan harakat yoki harakatsizlikni o„z ichiga oladi.
Katta odamlar (18 yoshdan kattalar) da delinkvent axloq, ayniqsa, o„z ortidan
jinoiy yoki fuqarolik javobgarligi va tegishli jazoni boshlab keluvchi
qonunbuzarlik shaklida namoyon bo„ladi. O„smirlarda (13 yoshdan boshlab)
delinkvent axloqning quyidagi turlari ustunlik qiladi: bezorilik, mayda o„g„rilik,
o„g„rilik, vandalizm, jismoniy zo„rlik, giyohvand moddalarni sotish. Bola yoshida
(5 yoshdan 12 yoshgacha) o„zidan kichik yoshdagi bolalar va tengdoshlariga
nisbatan zo„ravonlik, hayvonlarga shafqatsiz munosabat, o„g„rilik, mayda
bezorilik, mulkni buzish, yondirish kabi shakllari birmuncha keng tarqalgan.
Asotsial axloq- bu shaxslararo munosabatlarning tinchligiga bevosita xavf
soluvchi, axloqiy-ma‟naviy me‟yorlarni bajarishdan qochuvchi axloq. U
tajovuzkor axloq, jinsits deviatsiya (tartibsiz jinsiy aloqador, fohishabozlik, yomon
yo„lga kirish, vuayerizm, eksgibitsionlik, va boshqalar), pulga azart o„yinlarga
tortilish,
daydilik,
boqimandalik
sifatida
namoyon
bo„ladi.
O„smir yoshida uydan chiqib ketish, daydilik qilish, maktabga bormaslik yoki
ta‟lim olishdan bosh tortish, tajovuzkor axloq, promiskuitet (tartibsiz jinsiy aloqa)
graffiti (devorga uyatsiz xarakterdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish),
submadaniy deviatsiyalar (sleng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan.
Bolalarda esa uydan qochib ketish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor
axloq, g„iybat qilish, yolg„on, o„g„rilik, ta‟magirlik (tilanchilik) kabi ko„rinishlarda
uchraydi.
| 