Фойдаланилган адабиётлар:
1.Л.В.Шопен
-
Бесконтактные
электрические
аппараты
автоматики,
М,
Энергоатомиздат,1986, с. 446;
2.Т.М. Кадиров Э.Г.Усманов Э.Х Абдураимов – Анализ режима работы бесконтактного
тиристорного реле напряжения. Вестник ТашГТУ №1 2006.
3.Рубашов Г.М. Бесконтактная аппаратура в системах электроснабжения.-Л:
Энергоатомиздат. Ленинград.отделение, 1990.-96с.
4.Кублановский Я.С. Тиристорные устройства. –М., «Энергия», 1981.-96с.
5.Патент РУз № 3668 Устройство для управления силовыми тиристорами, Т.М.Кадиров,
Э.Г.Усманов, Ж.У.Рузиев, опубл. в Расмий ахборотнома, №2, 1996.
6. Э.Г. Усманов, Э.Х. Абдураимов, Р.Ч. Каримов Нелинейная динамическая цепь с
тиристором. Проблемы энергетики и автоматики РУз. №2, 2006
Namangan Institute of Engineering and Technology
nammti.uz
10.25.2023
Pg.41
VODOROD OLISH USULLARI TAXLILI
D.M
.
Juraxanov, H.O.Matkarimov
Namangan muhandislik-texnologiya instituti
Annotatsiya: Mazkur maqolada vodorod olish usullari, vodorodning ishlatilishi uning fizik va
kimyoviy xossalari, tabiatda uchrashi, ishlatilishi va vodorodning xususiyatlari haqida batafsil bayon
etilgan.
Kalit so'zlar: vodorod, fizik xossa, kimyoviy xossa, elektrokimyoviy usul, kimyoviy usul, fizik
usul.
Vodorod D.I. Mendeleyev davriy sistemada birinchi o'rinni egallaydi. Uning atomi juda oddiy
tuzilishga ega: bitta elektron yadro atrofida aylanadi yoki Yangning g'oyalariga ko'ra, atom yadrosi
pulsatsiyalanuvchi elektron buluti bilan o'ralgan. Vodorodning elektron formulasi 1S¹.Vodorod
ma'lum sharoitlarda metall xossalarini va boshqa sharoitlarda metall bo'lmagan xususiyatlarni
namoyon qiladi. Ammo o'z xususiyatlariga ko'ra u gidroksidi metallarga qaraganda galogenlarga
ko'proq o'xshaydi. Shuning uchun vodorod D.I. Mendeleyev davriy sistemaning 7 ta guruhiga
joylashtirilgan. 1-guruhda vodorod belgisi qavs ichiga olingan.
Fizik xossalari: vodorod oddly sharoitda rangsiz, mazasiz, hidsiz gazdir. Xavodan 14,4 marta
yungildir, vodorodining atom og'irligi 1,00797 u.b, ga tengdir va u eng yengil gazdir. Suvda kam
eriydi(11 suvda 20°C da 18 ml vodorod ertydi), -252,8'C da atmosfera bosimida vodorod suyuqlikka
aylanadi. Suyuq vodorod rangsiz bo'ladi. Massa soni 1 bo
ʻ
lgan vodoroddan tashqari, massa son! 2
ga teng bo'lgan deytrly D va 3 ga teng bo'lgan tritiy T kabl izotoplari ham bordir.
Kimyoviy xossalari: vodorod birikmalarida doimo o'ziga xos oksidlanish darajasi Q1 ga teng. Je
valentli bo'ladi. Uning leldin metallarning gidridlarida-(LIH, NaH, KH, Cat va boshqalarda) oksidlanish
darajasi -1 ga tengdir. Vodorod molekulasi 2 atomdan tashkil topgan. Ular orasidagi bog
ʻ
lanish
vujudga kelishi elektronlaming umumlashgan jufti (yoki elektron bulut) hosil bo'lishi bilan
tushuntiriladi: N: H yoki H₂
Elektronlarning bunday umumlashovi vodorod molekulasini alohida atomlarga qaraganta
energetik jihatdan barkarooq bo
ʻ
lishiga olib keladi: 1 mol vodorodda molekulani atomga aratish
uchun 491 kj energiya sarflash kerak:
H
2
=2H- 431 кж (AH=431 кж) (1)
U vodorod platformasida keng tarqalgan suvda, metan, etan va boshqalarda barcha organik
birikmalarda uchraydi;
Erkin vodorod ham ayrim tabiiy gazlarda uchraydi. Vodorod yer qobig'i massasining 0,15% ni
tashkil qiladi (gidrosfera bilan birga 1% nl). Quyosh massasining yarmi vodoroddan iborat.
Vodoroddan foydalanish uning fizik va kimyoviy xossalariga asoslanadi. Bu engil gaz bo'lgani
uchun havo sharlari va havo kemalarini to'ldirish uchun ishlatiladi. Vodorod yuqori harorat hosil
qiladi va O
2
QH
2
olovida metallarni kesish va payvandlashda ishlatiladi. Vodorod molibden va
volfram kabi metallarni oksidlaridan olish uchun ishlatiladi.
Vodorod olishning usullari asosan uch xildir:
1. Kimyoviy, 2.Elektrokimyoviy, 3.Fizik usulidir,
Kimyoviy usulga quyidagilar kiradi:
a) Qizdirilgan temir yoki uglerad bilan suv bug'ining ta'siri natijasida vodorod olish.
b) Tablly gaz, nefiil ollshda va qayta ishlashda hosil bo'ladigan yo'ldosh gazlar kabi gazsimon
uglevodorodlardan, hamda tarkibida uglerod manooksidi («SO») bo
ʻ
lgan gazlardan vodorod olish.
|
