27
3.3-§. Magmatik tog‘ jinslari va ularning qurilish xossalari
Yer bag‘ridan qaynoq moddalarning gaz, suyuq yoki qattiq holda
yer ustiga ko‘tarilib chiqish jarayoni vulqon hodisalari deb ataladi. Yer
ichidan chiqkan hamirsimon, suyuqlangan qumtuproqga to‘yingan qattiq
mahsulotlar, hamda suv bug‘lari otilib chiqqan joylarda vulqon mahsuloti
magma hosil bo‘ladi. Qizigan magma yer qobig‘idagi yoriqlar orqali
yuqoriga ko‘tarilib borib, uning ichida qotib qoladi va intruziv (chuqurlik)
jinslarini hosil qiladi (3.1- rasm).
Magmaning yer yuziga otilib chiqib qotib qolgan turlari effuziv
(oqma) jinslar deb ataladi. Lekin yer po‘sti magmaning yer ustiga yaqin
ko‘tarilishiga va yer yuziga otilib chiqishiga hamma vaqt ham imkon
beravyermaydi. Magma, ko‘pincha yer po‘stining chuqur qismlarini
suyultirib, yoki boshqacha aytganda, litosferaning chuqur qavatlari
orasida qolib, batolitlar deb ataluvchi gigant massalar to‘plamini hosil
qiladi (3.2-rasm).
Batolitlar yaxshi kristallangan tog‘ jinslaridan iborat bo‘lib, odatda,
katta chuqurliklarda yotadi. Ammo tog‘ jinslari yemirilib, ustlari ochilib
qolganda yer yuzasiga chiqadi. Bu hol ko‘pincha, tog‘lik xududlarda ro‘y
beradi. Magma ba’zan, yer ustiga yaqinlashib kelsa ham, lekin uning
oxirgi qatlamlarini yorib chiqishga kuchi yetmaydi, ammo bu
qatlamlarning yuqoriroq ko‘tarilishidan hosil bo‘lgan bo‘shliqni o‘z
massasi bilan to‘latadi. Qatlamlar orasiga kirib qolgan bunday massa,
odatda, yuqori qatlamlarni gumbaz shaklida yuqoriga ko‘taradi, gazda
pishirilgan to‘rtqirrali non shaklli to‘plamlarni hosil qiladi. Magmaning
yer ustiga chiqmasdan, balki yer qatlamlarini orasiga kirib, yuqoridagi
shaklda qotgan xili lakkolit (3.3-rasm) deb ataladi.
28
Yer bag‘ridan ko‘tarilgan magma, ko‘pincha, tog‘ jinslaridagi
darzlarni to‘ldiradi va magmatik tomirlar (shtoka) deb ataladigan
plitasimon to‘plamlarni hosil qiladi. Agar parallel ustki to‘g‘ri chiziq
tarzida qotsa, daykalar deb ataladi.
Unday qilib, magma litosferaga kirib, ammo yer ustiga chiqa
olmasdan, ma’lum chuqurliklarda batolitlar, lakkolitlar, shtoka, dayka
hosil qilishi yoki yer ustiga otilib chiqib, lava oqimi holida to‘planishi
mumkin. Intruziv jinslar yer bag‘rida turli chuqurliklarda bosim ostida
asta-sekin bir tekisda sovishi hisobiga kristallari donador yoki yirik
bo‘ladi. Ana shu sabablarga ko‘ra ham to‘la kristallanib ulgurgan bu
jinslar zich, zalvorli, g‘ovakligi juda kichik bo‘ladi.
Effuziv
tog‘
jinslari magmaning yer ustiga otilib chiqib tarkibida gaz, suv bug‘lari
mavjudligi va tez sovishi oqibatida to‘la kristallanib ulgurmaydi va bu
jinslar o‘ziga xos bo‘lgan kristalli, mayda kristalli, porfirli va amorfli
(shishasimon) tuzilishga ega bo‘ladi. Vulqon katta kuch, shiddat bilan
atmosferaga yorib chiqar ekan o‘zi bilan magmaning changlari (kullar,
qumlar) shuningdek yirik sovib ulgurgan magma bo‘laklari-lapilla va
vulqon bombalarini ilashtirib oladi. Sementlashib birikib qolgan bu tog‘
jinslari suv havzalari, yon bag‘irliklarda cho‘kindi matyeriallar bilan
birikib vulqon tuflari va brekchiyalarini hosil qiladi. Magmatik tog‘
jinslarini mineralogik tarkibini ko‘zdan kechirilganda ularning 90%
silikatlardan, dala shpatlaridan, kvarts, amfibolalar, piroksenlar, olivin,
slyudalardan tuzilganligini ko‘ramiz. Tarkibidagi qumtuproq miqdoriga
ko‘ra ular 4-guruhga bo‘linadi: Nordon, o‘rtacha nordon, asosli va ul’tra
asoslidir.
3.1-jadvalda eng ko‘p uchraydigan intruziv (chuqurlik) jinslari va
effuziv jinslari keltirilgan.
Nordon jinslarda asosiy jins tashkil etuvchi minerallardan; kaliyli
dala shpatlari (60% ga yaqin) va kvarts (30-35%) sanaladi. Tarkibi
bo‘yicha qumtuproq guruhlarga bo‘linishi amaliy ahamiyatga egadir.
SiO
2
miqdori kamayib borgan sari, ya’ni granitlardan gabbroidlarga yoki
porfirlardan diabazlarga o‘tish sifatiga qarab zichlik, mustahkamlik,
zarbiy qovushqoqlik ortib boradi, jinslarning yerish harorati kamayadi,
rangi esa qoramtir tus oladi.
29
Turli inshootlarni loyihalashda va qurishda magmatik tog‘
jinslaridan juda keng foydalaniladi. Ularning ustiga inshootlar qurishda,
ularni muhandislik-geologik nuqtai nazardan baholashda esa bu
jinslarning mineralogik tarkibi, strukturasini, teksturasini, darzlarning
haraktyerini va nurashga uchraganligini hisobga olish zarur. Bulardan
tashqari ularni fizik-mexanik hossalarini o‘rganish ham katta ahamiyatga
egadir.
3.1-jadval. Magmatik tog‘ jinslarining ular tarkibidagi SiO
2
miqdoriga qarab turi.
Tog‘ jinslarining tarkibi
CHuqurlikdagi
intruziv jinslari
Magmatik tog‘ jinslari
(chuqurlik
dagilarning
effuziv analogi)
1
2
3
Kimyov
iy
Mineralogik
Qadimgi
(o‘zgargan lari)
Yosh
(yangi)
Kislota
viy
SiO
2
6
5%
Kvarts,
dala
shpatlari, (ko‘proq
ortoklaz,
slyuda
(kamroq
boshqa
qora mine ral lar
Granit
Kvartsli porfir
Liparit
O‘rta
SiO
2
=6
5-52%
Dala shpati (ko‘p
roq
or
toklaz),
ozroq soxta mu
go‘z biotit, o‘rta
plagiok laz, avgit,
biotit.
Sienit, Diorit
Ortoklazli
porfir
Porfirit
Traxit
Andezit
Asosiy
SiO
2
=5
2-40%
Asosiy
plagioklazlar
(ko‘proq labrador)
avgit ba’zan olivin
Gabbro
Diabaz
Bazal’t
Ul’tra
asosiy
SiO
2
4
0%
Avgit, olivin, rudali
minerallar. Oli vin
va rudali mineral
lar
Piroksenit
Pyeridadit
Dunit
-
-
-
-
Granitlar va ularga yaqin turadigan oraliq jinslar (granitoidlar)
kvarts, dala shpatlari slyuda ba’zan shox aldamchisi yoki avgitdan
tuzilgan bo‘ladi. Jinsning rangi kul rangdan qizil tusgacha o‘zgarib, dala
30
shpatining rangiga qarab o‘zgaradi. Granit yuqori zichlik va
mustahkamligiga ega bo‘lishiga qaramasdan u ancha mo‘rtdir, chunki
uning cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamlikka, siqilishga nisbatan
mustahkamligiga qaraganda 40…60 marta kichikdir. Granitning suv
shimuvchanligi 1% dan kichik, sovuqqa chidamliligi 200 tsikldan yuqori,
bo‘lib kam yeyiluvchan, yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega.
Granitga ishlov berish oson. Granitlarni binolarning old qismlarini,
gidrotexnik inshootlarini qoplash uchun, pollar uchun plitkalar, zinalar
pog‘onalariga tyerish uchun, shuningdek betonga to‘ldirgich sifatida, tosh
tyerishda ishlatiladi
Sienit granitdan farqli o‘laroq tarkibida kvarts bo‘lmaydi, asosan
dala shpatlari va to‘q rangli minerallardan tashkil topgan (15% gacha).
Tashqi ko‘rinishdan granitga o‘xshab ketadi. Unda o‘rta donali struktura
mujassamlangan bo‘lib, rangi qoramtirroq. Xossalari granitga yaqin
turadi, lekin turg‘unligi nurashga bo‘shroq va osongina ishlov berish
mumkin.
Diorit 34 qismi dala shpatlaridan iborat va 25% gacha to‘q rangli
minerallardan tarkib topgan. Diorit mayda va o‘rta donali tuzilishga, kul
rangli yashil va to‘q yashil rangli jinsdir. Qurilish xossalari jihatidan u
granitlardan bo‘sh kelmaydi, yuqori zarbiy qovushqoqliqqa ega.
Ko‘pincha dioritdan koshinlash maqsadida va yo‘l qurilishida ishlatiladi.
Gabbro asosan dala shpati (50% gacha) va to‘q rangli
minerallardan-avgit, shox aldamchisi, olivindan tashkil topgan. Gabbro
yashirin kristalli bo‘lib, rangi och qoramtirdan qora ranggacha bo‘ladi.
Ohak natriyli plagioklazlar labradordan tashkil topgan gabbro-
labrodorit deb ataladi. Gabbro donador ko‘rinishdagi buyum sifatida
qoplama, yo‘lga tyerishda, betonga to‘ldirgich sifatida va boshqa
maqsadlarda ishlatiladi.
Porfirlar kimyoviy tarkibi bo‘yicha granitlarga yaqini (kvartsli
porfir), sienitlarga yaqin turgani (kvartssiz porfir), dioritlarga yaqini-
porfirit deyilib, porfirli strukturalarga ega. Tuzilish bir jinsli
bo‘lmaganligidan nurashga qarshi turg‘un emas, yeyilishga kam chidaydi.
Boshqa xossalari jihatidan chuqurlik jinslariga yaqin turadi.
Traxit oqib chiqqan tog‘ jinsi bo‘lib, tarkibi xuddi sienitga
o‘xshaydi, lekin yer yuzasiga chiqib qotganligi sababli g‘ovakli tuzilishga
31
egadir. Traxitdan qurilishda devor matyeriali sifatida, shuningdek beton
tayyorlashda chaqilgan tosh (sheben’) ko‘rinishida ishlatiladi. Traxitning
boshqacha ko‘rinishi-beshtaunit deb atalib, kislotaga chidamli betonlarni
tayyorlashda shag‘al ko‘rinishida ishlatiladi.
Andezit dioritga o‘xshash bo‘lsada, undan porfirli ko‘rinish bilan
farq qiladi. Zich tuzilishga ega bo‘lgan andezit toshidan kislotaga
chidamli plita va kislotaga chidamli beton tayyorlash uchun tosh
ko‘rinishida ishlatiladi.
Diabaz mineral tarkibi bo‘yicha gabbrolarga o‘xshab ketadi. Rangi
esa to‘q yashildan qora ranggacha bo‘ladi. Strukturasi turli yiriklikdagi
donali, kristall, va ba’zan porfirli tuzilishga ega bo‘ladi. Diabazlarning,
ayniqsa mayda donali diabazlar yuqori mustahkamlikka ega bo‘lib, 450
MPa gacha yetib boradi. U yuqori zarbiy qovushqoqlikka ega, kam
yeyiladi. Singanda muntazam shakllar bo‘yicha ajraladi.
Diabazdan yo‘l qurilish ishlarida, masalan yo‘llarga yotqizish
uchun, yo‘llar chetlariga tyeriladigan tosh ko‘rinishida, betonga
qo‘shiladigan chaqiq tosh ko‘rinishida va ba’zan esa qoplama matyerial
sifatida ham ishlatish mumkin.
Diabazdan quyma tosh ishlarida xom ashyo sifatida, kislotaga
chidamli buyumlar tayyorlashda foydalanish mumkin.
Bazal’t (diabazga o‘xshab, gabbro analogi) shishasimon yoki
yashirin kristalli, ba’zan esa porfir tuzilishli, zich, og‘ir tog‘ jinsidir.
Bazal’t kul rangdan toki qora ranggacha bo‘lib, yuqori
mustahkamlikka ega (500 MPa). Bazal’tning porfir strukturali
bo‘lishligi, magmaning sovishi paytida hosil bo‘lgan yoriqlar va
g‘ovaklar tufayli, bazal’tning mustahkamligi 100 MPa gacha kamayishi
mumkin. Bazal’tlarning yuqori mustahkamligi va mo‘rtligi ularga ishlov
berishni qiyinlashtiradi.
Bazal’t ko‘prik ustunlari, poydevorlar, yo‘lkalar, katta ko‘chalar
qurish uchun va tosh yo‘llarga yotqizish uchun ajoyib matyerial
hisoblanadi. Bazal’tdan shuningdek betonga qo‘shiladigan chaqiqtosh
sifatida, kislotaga chidamli matyerial ko‘rinishida, quyma tosh ishlarida,
mineral paxta ishlab chiqarishda ishlatiladi.
32
Bazal’tning kamchiligi shundaki, u o‘tga chidamli emas, katta
yo‘llarga yotqizilgan bazal’t toshlari, vaqt o‘tishi bilan juda silliq bo‘lib
qoladi.
Vulqon mahsulotlari bo‘lmish, kukunsimon (1 mm gacha)
zarralarni-vulqon kullari, 5 mm kattalikkacha bo‘lganlarini esa, vulqon
qumlari deyilib, 5 mm dan 30 mm gacha bo‘lganlari-pemzalar deb
ataladi. Bu jinslar g‘ovak tuzilishga ega bo‘lib zichligi unchalik yuqori
bo‘lmasdan, issiqlik o‘tkazuvchanligi kichik bo‘lib, siqilishga bo‘lgan
mustahkamligi 2...3 MPa ni tashkil etadi. Pemza va pemza qumlarini
yengil betonlarga to‘ldirgich sifatida, issiqdan va tovushdan himoya
qiladigan matyeriallar ishlab chiqarishda va buyumlarni jilvirlash
matyeriali sifatida ishlatiladi. Bu tog‘ jinslari amorf ko‘rinishidagi
qumtuproq va vulqon shishasidan tuzilgani bois, ulardan mineral
bog‘lovchi moddalar tarkibiga faol qo‘shimchalar sifatida qo‘shish
mumkin.
Vulqon tuflari vulqon qumlarini tabiiy tsementlanishi, so‘ngra
zichlanishi tufayli hosil bo‘ladi. Ko‘p zichlangan vulqon tuflariga trasslar
kiradi.
Qaynab, qizib turgan suyuq lava tarkibiga anchagina miqdorda
vulqon kullari va qumlari aralashib, tufalova deb ataluvchi jinsni tashkil
etadi. Ko‘pchilik vulqon tuflari va tufli lavalar g‘ovakli tuzilishga ega,
ularning mustahkamligi yuqori bo‘lmasdan, issiqlik o‘tkazuvchanligi
kichik bo‘ladi. Rang-barang ko‘rinishdagi bu jinslarga jilo berish osondir.
Qurilishda tuflar devorga qirqib tayyorlangan tekis tosh, xarsang tosh
sifatida devorga qoplanadigan plitalar ko‘rinishida, maydalagichda
yanchilib, siniqlari yengil betonga to‘ldirgich sifatida aralashtiriladi.
| 