25
3.2-§.Tog‘ jinslari haqida umumiy ma’lumot
Yer qobig‘ining qalin qatlamlarini hosil
etgan bir yoki bir necha
mineraldan tashkil topgan tabiiy birikmalari tog‘ jinslari deb yuritiladi.
Bir xil minerallardan tashkil topgan tog‘ jinslari monominerallar deb
ataladi. Masalan qumtosh faqatgina qumdan iborat. Tabiatdagi keng
tarqalgan tog‘ jinslari polimineralli (ko‘p mineralli) bo‘lib, masalan,
granit tog‘ jinsi tarkibiga dala shpati, slyuda, kvarts minerallari kiradi.
Tog‘ jinslari yerning ichki qismida va sirtida bo‘lib
turadigan turli
geologik jarayonlar mahsulidir.
Tog‘ jinslari hosil bo‘lish sharoitiga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
magmatik, cho‘kindi va metamorfik jinslar bo‘lib, bular ham o‘z
navbatida guruhchalarga bo‘linadi.
Magmatik (otqindi) tog‘ jinslari-magmaning-silikatli suyuq qizigan
yeritmani yer bag‘rida yoki yuzasiga chiqib qotib qolishidan hosil bo‘ladi.
Boshqa tog‘ jinslarining hammasi magmatik tog‘ jinslaridan turli yo‘llar
bilan hosil bo‘ladi.
CHo‘kindi jinslarni shakllanishiga quruqlikda va suv havzalarida
sodir bo‘lgan kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlar sabab bo‘ladi.
Metamorfik (shakli o‘zgargan) jinslar esa magmatik, cho‘kindi
jinslarning yuqori harorat va bosim ta’sirida o‘zgarishidan hosil bo‘lgan.
Yer qobig‘ida magmatik tog‘ jinslari eng ko‘p
tarqalgan
(95%)bo‘lib, cho‘kindi va metamorfik jinslar esa 5% tashkil etadi. Tog‘
jinslari hosil bo‘lish sharoitiga qarab bir-biridan mineral tarkibi,
strukturasi (tuzilishi) va teksturasi bilan farq qiladi.
Struktura deganda mineral agregatlarining o‘lchamlari, soni, shakli
va tog‘ jinsining ichki tuzilishi tushuniladi.Tog‘ jinslarining strukturasi
uch hil ko‘rinishda bo‘ladi: kristalli, nokristalli va aralash strukturali.
Kristall ko‘rinishidagi struktura tog‘ jinsi va uni tashkil etgan
mineralning bir vaqtning o‘zida hosil bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Bu
kristalli ko‘rinish magmatik, metamorfik va ba’zi bir cho‘kindi tog‘
jinslari uchun haraktyerlidir.
Nokristall strukturali tog‘ jinslari ichida-parchalangan (jinsni
boshqa tog‘ jinsi parchalari, komponentlari tashkil etadi) va organogen
(turli organizmlar skeletlari qoldiqlari) strukturali tuzilish ko‘zga
26
tashlanib turadi. SHuningdek, aralash strukturali: masalan, porfirli-
yashirin kristalli massali alohida
minerallarning joylashuvini
haraktyerlovchi, organogenli parchali (nokristal), jinslarning parchalari,
organik qoldiqlar va boshqalardan tuzilganligi bilan haraktyerlanadi.
Kristallarning o‘lchamiga ko‘ra: yirik donador struktura-
kristallarning diametri 5 mm dan katta, o‘rta donador struktura 5-1 mm,
mayda donador struktura 1 mm dan kichik va turli donali strukturalar
bo‘ladi. Donalar o‘zaro joylashuvi bo‘yicha
bir jinsli donador, tartibsiz
yoki tartibli joylashgan donalarga bo‘linadi.
Tekstura yirik hajmdagi tog‘ jinsining tuzilishini, yotish
xususiyatini, jins tashkil etgan minerallarning o‘zaro joylashuvini
ko‘rsatadi. Tog‘ jinslarining yotish shakli bo‘yicha zich (massivli) va
g‘ovakli strukturalarga bo‘linadi.
Massivli (zalvorli) tekstura-turli sharoitda hosil bo‘lgan kristalli
jinslar uchun, g‘ovakli tekstura-nokristal cho‘kindi jinslar va ba’zi bir
effuziv (oqma) jinslar uchun haraktyerlidir. Minerallarning fazoviy
joylashishiga qarab bir jinsli va bir jinsli bo‘lmagan tekstura bo‘ladi.
Bir jinsli tekstura-strukturaning, tarkibning
va rangning butun jins
bo‘yicha bir xil bo‘lishligidir. Bir jinsli bo‘lmagan teksturada esa-bu
ko‘rsatgichlar turli xil ko‘rinishda bo‘ladi.
Gneysli tekstura ma’lum yo‘nalishda bir-biriga parallel bo‘lgan har
hil rangli yo‘l yo‘l ko‘rinishda bo‘lsa, flyuidal teksturada minerallarning
yeritma yoki toshqinlar izi tomon cho‘zilgan shaklda va shuningdek
rangli minerallari xol xol bo‘lib, bir tekis joylashmagan taksit teksturalar
bo‘lishi mumkin.
